Desfaise o mundo?

Cegarse cos problemas, é mal agoiro para resolvelos; poñerlles parches sen molestar a quen se debe, tamén pode facelos medrar.

A coxuntura é complicada. Despois de dous anos longos de COVID-19, un problema que aínda non se reduciu do todo, máis un mes de guerra en Ucrania, con repercusións tamén indubidables na inflación e na vida cotiá, converten esta situación actual nun cúmulo de indeterminacións e controversias. O máis grave é que os asuntos non solucionados ao seu debido tempo amoreánse cos novos e terán que seguir esperando; o posible faise máis difícil e, unha vez máis, o urxente cómese o necesario.

A realidade e a linguaxe

As novidades que achega cada novo día, son derivacións últimas dunha cadea de cuestións que veñen de atrás, nun proceso crecentemente acelerado desde os dous acontecementos indicados. Para que sexa máis escuro, en continxencias como esta, as voces e propostas que se oen teñen de todo e, en boa medida, reiteran pulsións similares ás doutros momentos. Voces antagónicas e meteduras de pata se concitan para que, dentro do vello programa de que sempre é máis fácil predicar que dar trigo e, a río revolto gañen os mellores pescos. Entre uns e outros, complican aos cidadáns a visión “da realidade”.

Os analistas dos acontecementos do pasado -os historiadores- non o teñen máis fácil que os que se dedican á análise e explicación do presente -os xornalistas-, cando se esforzan por que os seus lectores teñan chaves para que entendan algo. Outra especie de profesionais afíns, que en circunstancias como estas adoitan aparecer, os comunicadores, en realidade non comunican que senón o que é un predeterminado xuízo, crenza ou submisión ao discurso interesado dun lobby ou de alguén poderoso, capaz de prover a estes gurús de recursos. É dicir, que por encima do que parece estar vendo, o cidadán de a pé teno complicado para entender e facerse cargo do que está realmente acontecendo. A narrativa que oe complícao, as razóns están cargadas de sofismas, as imaxes poden estar trucadas.

Recorden o que pasou hai uns días nunha asemblea autonómica, onde o conselleiro de asuntos varios -entre os que figura Educación-, finxindo ignorar onde estaban os pobres, que el non os vía e que llo contasen, pois a súa era unha comunidade rica. Para presumir de atender a grupos que lle queren máis, de clases medias ou excelentes, nega a existencia dos pobres aínda que rolden os tres millóns. O informe FOESSA, tan acreditado xa desde os anos setenta, é inapelable, pero dá igual. Neste caso, como en tantos outros parecidos, que non van ao gusto da imaxe que quere proxectar o xestor político de quenda, ante unha mala noticia o culpable é o mensaxeiro. Igual que algúns xornalistas, nunca dispostos a que se lles poida derramar o gran titular polo que sempre soñaron; e idéntico ao que fai o mal investigador que, entre a hipótese mal suscitada e os datos da observación que leva a cabo, bota a culpa aos datos e prefire divulgar a súa bonita teoría.

Ás veces, porque seguir a ocorrencia é máis barato que contar a verdade, o conto de Andersen O traxe novo do emperador ou O Rei espido repítese, quedamos todos coas vergonzas ao aire, pero sempre hai cortesáns dispostos a continuar cunha estupidez coma se fose verdade. Sucedeu estes días respecto ao futuro do Sahara e os saharauis, un asunto que levaba en aparente calma desde a “Marcha verde”, con resolucións da ONU por medio e responsabilidades de España. Do opaca que foi a xestión última, seguiremos sen saber case nada sobre de por que aflorou exactamente agora, cando o aprovisionamiento do gas alxelino, é máis estratéxico que nunca e a Marrocos non se lle viu ningún xesto digno de atención. Non pode ser casualidade, con todo, que tanto nas mensaxes da contorna de Washington, como nos emanados da Moncloa, os adxectivos empregados sexan idénticos: que o proxecto marroquí para ese pobo é “realista, serio e crible”.

Logo destes dous casos tan próximos, a pregunta que calquera cidadán atento ao que pase ao seu ao redor se fixo é a mesma: Cal é a realidade que fixo realista esta política da realidade saharaui, naquela 51ª provincia da época franquista? Cal é a realidade social, en que detrás de tanta publicidade de liberdade á madrileña resulta que hai asombrosos cadros dun realismo mísero?

Vén ao caso o que Witgenstein empezou a escribir en plena IGM, á propósito da linguaxe e a verdade, o “baleiro de significado disfrazando o pensamento” e facendo “insensatas” as proposicións cando, sobre o que non se quere ou non se pode falar sería mellor “gardar silencio”. O Tractatus lóxico-filosófico, ao mostrar os límites da linguaxe e a realidade desde a perspectiva da lóxica, e que pode darse ou non darse unha situación determinante das cousas, remite o coñecemento da realidade a unha posición ética ante o mundo. O propio filósofo, volvería sobre estas cuestións da linguaxe para velas, ante todo, desde un punto de vista pragmático e do que pretendemos ao falar.

O valor da educación

Todos estamos faltos de adestramento para entender cabalmente o que acontece; o presente implícanos directamente e, ademais, cóntannolo de moitos xeitos. Algúns políticos deberían coñecer e avisar do que está pasando, porque os eliximos para que o fagan, pero poden contarnos milongas, desexar a indiferenza e que nos fartemos de preguntar que é a realidade, cales son os seus ingredientes, por que orde proceder para poñer arranxo ao que parece desmoronarse. Contan con que nos falta adestramento para distinguir a relación que deba ter o modo verídico de expresar o que sucede e as moitas xeitos en que nos poden inducir a que vexamos o que non hai. Os usos da linguaxe van moito máis alá do descritivismo inmediato; o valor do seu significado é variable segundo mecanismos que os expertos en marketing poden empregar, ata para deixar sen valor as palabras precisas. É dicir, que a valía da educación de todos crece en situacións de crises como esta que vivimos, xusto cando hai tantas vontades dispostas a que non sexa urxente e que haxa mil cosas máis necesarias.

Moitos estudantes non o ven así: non lles convencen mil cosas que seguen vendo neste momento e protestarán por iso. Curiosamente, desde a segunda metade dos anos cincuenta, estas folgas de estudantes son un continuum da política social española. Igual que as carencias dos pobres. Múltiples organizacións veñen denunciándoas de sempre, ata cando todo parecía ir ben; segundo Save the Children, en 2015 afectaban a un de cada tres nenos españois, que reproduciron a pobreza, sobre todo, por carencia de educación. Quéirase ou non, é urxente non cegar a capacidade de coñecemento de ninguén; no medio do vórtice en que estamos metidos, este segue sendo un ben indispensable e non un puro obxecto de negocio. Albert Camus, no seu discurso de recepción do Premio Nobel en 1957, xa urxía que, se queremos “impedir que o mundo se desfaga”, non cabe actuar a capricho, coma se todo fose lexítimo.

TEMAS: Crise actual.- Información e coñecemento.- Realpolitik.- Educación pública.- Realidade e linguaxe.

Manuel Menor Currás

Madrid, 23.03.2022