Os patios escolares dos sesenta son un modelo para agora, despois do 9-N, do que non debería facerse.

Nos colexios e internados daqueles anos, de nada valeu invocar a disciplina regulamentaria para soster un estado de cousas caduco. Pronto quedaron desertos.

Enténdase “colexio” no sentido máis habitual, sinónimo de escola ou centro de estudos, aínda que cada un destes términos teña a súas connotacións particulares, máis diferenciadas do que aparentan. Ben é verdade que, no cerne do que aquí se comentará, o máis propio sería entender a expresión coa significación laxa do que queira dicir seminario, internado, convento e espazos similares, especializados en adoutrinar a criaturas en idade escolar, desde os dez e once anos ata ata os vinte e catro e moitos casos. E é tomado aquí, ademais, como metáfora do que no plano político está sucedendo despois do 9 de novembro, unha data que, como moitas outras con pretensións, nunca vén soa: ten o seu contexto e as súas derivacións, algunhas traballadas a conciencia e ningunha caída do ceo por azar ou por un destino manifesto. En moitos aspectos, xa que logo, é probable que a máis dun lector como me sucede a min- o que está vendo e oíndo lle soe a dejá vu.

Os que rocen unha idade próxima aos setenta -especialmente se a súa aprendizaxe escolar se desenvolveu en internados relixiosos de diversa nomenclatura pero similar regulamentación-, poderán recordar, seguramente con pouco entusiasmo pero con moita precisión, as incertas microrebeldías que nun airiño se propagaron por toda España nos sesenta. Jesús Torbado deixou constancia delas xa en 1965 con Las turbaciones (Alfaguara). Carlos Casares -compañeiro daqueles anos- deixounas entrever en 1968 nun relato curto, A galiña azul, que hai quen di que é un conto infantil, pero que reproduce moi ben ansiedades de entón (1968): algo máis tarde, daríalles máis consistencia en Xoguetes para un tempo prohibido (1975). Hai toda unha ampla bibliografía literaria daqueles ambientes e situacións contraditorias. Do último que puiden ler relacionado con esta parte tan relevante como pouco estudada da historia educativa española, merece moito a pena un relato - “Vidas de insecto”- dos que Luís Mateo inclúe nun dos seus penúltimos libros: La cabeza en llamas (Galaxia Gutenberg, 2012), en que flúen sensacións só posibles de expresar por quen coñeza por dentro aqueles mundos pechados, dentro dunha España máis pechada aínda: “fluía -di- un aborrecimiento disciplinario, un odio cerval e unha continua conspiración que manchaba as almas ata límites inimaxinables”. Para os literarios “pais tolontinos”, que rexían o colexio daquela “cidade pecuaria que tiña entre as súas máis acusadas características a da inmobilidade”, era primordial "que os individuos acaten e xustifiquen a baixa autoestima como un adorno da modestia e a mansedume”; o ideario escolar resumíase en “encomiar a conformidade e o acatamento” e no uso disciplinario das bofetadas: a “Santa Infancia -sintetiza o relato- é a que corre máis risco de romperse a crisma”. E todo porque “non se podía saber máis do que se merece nin existe maior soberbia que a de aprender máis do debido”. “Para iso estaba a vara do pensamento, e poñer no seu sitio as ideas e as costelas: o que se pasa de listo é altivo e presuntuoso, e non debemos esquecer que somos enanos na proporción de Deus”.

A rebelión que toda esta formulación pedagóxica suscitou -cando xa a postguerra quedaba lonxe para esa xeración dos corenta que empezaba a sentir que, malia a súa curta idade, non quería aguantar tempos tan “arbitrarios e contumaces”-, non foi exclusiva daquel territorio imaxinario do colexio de Santocilde. A curación educativa -dos que ansiaban aires máis sans-, requiría, en medios tan adversos como aquel, “actos de resistencia e desafecto”. E, de feito, non só se produciron no colexio de referencia para Luís Mateo, senón que son documentables en moitos outros puntos de España polos mesmos anos. Moitos escritores e profesionais de variado perfil posterior: xornalistas, avogados, mestres e profesores de diversas especialidades, bastantes políticos e administrativos dos primeiros anos da Transición -incluído algún ministro-, non tiveron outro sitio onde estudar. Agora mesmo, son detectables moitas testemuñas daquela insubmisión: case todos os pertencentes a estes gremios e profesións, que din ter  pobo ou aldea de referencia, proceden deste contexto escolar orixinario. O sistema educativo deses anos -anterior á LXE de 1970- daba cobertura moi curta á poboación, e máis aos nados en zonas rurais,  pero os que na escola primaria parecían entusiasmarse algo cos “deberes” que alí se pautaban, se os seus pais non tiñan posibles pronto eran tentados con algún peculiar tipo de bolsa.  Os mestres e curas predominantes na época administraban aquel escaso caudal de empregabilidade, diferente á do arado, e encauzaban ao elixido -ou elixida, que tamén podía darse- para que cursara estudos “vocacionais2 en amplos centros preparados ad hoc en lugares agora mesmo insostibles.

Vén ao caso agora esa historia de moitos españois frecuentemente moi  valiosos, que foran plantados naqueles “semilleiros”, onde se lles cultivou un tempo como nenos selectos destinados a labores de relevante simbolismo naquel entón. Non só permite saber mellor das novas direccións que tomaron aquelas iniciativas educadoras, desde que o sistema educativo empezou a ser accesible de xeito máis libre á cidadanía, e coñecer, sobre todo, esa bifurcación moito máis potente da educación española -máis dciididamente escindida entre “pública” e “privada”- que empeza nos setenta e se amplifica a partir da LODE (Lei Orgánica 8/1985, de 3 de xullo) e a posterior LOXSE (Lei Orgánica   1/1990, de 3 de outubro). Hoxe, ademais, xusto despois do 9-N -catalán e español-, trae ao recordo iniciativas que naquelas micro-revoltas nada infantís dos sesenta, pero sobre todo as reaccións dos quen estaban á fronte daquelas xa impropias e inoportunas modalidades de ensino, cando crían que co regluamento disciplinario na man poderían poñer couto ao vendaval de vida que se acrecentaba por momentos.

Todo o apuntado, e coas reservas debidas, vale igualmente para o que aconteceu  posteriormente de cheo en colexios ou institutos, privados ou públicos. Ata agora, cando xorden algúns conflitos peculiares entre alumnos e profesores e estes ou o xefe de estudos correspondente -co respaldo da dirección- empéñanse en non ver máis aló do regulamento ou protocolo existente, a miúdo sucede que quen queda en evidencia é a norma invocada e os que a ven como irreversible e incontestable. A vida vai por diante e de pouco vale contela e limitala durante un tempo. Se se empeñan en que todo siga esa ruta da obcecación, todos perden, como estamos vendo coa LOMCE. A vida -como remata Luís Mateo no seu preciado libro- “é un asunto a resolver” e é  moi breve para que se converta en dislate se non se capta o seu sentido. A lexislación dispoñible respecto das cuestións políticas que máis nos entreteñen ou preocupan neste momento de España non está ao tanto da sensibilidade e necesidades cambiantes en moitos aspectos. Non sei que diría Rajoy esta mañá, pero de pouco vale invocar a lei e a orde establecidos se non hai vontade de diálogo: a subversión e a indefensión baleirarán de sentido tantas alusiones á mesma como floreceron nos medios desde o pasado domingo. Tanto navegante obcecado con rutas imperiales do pasado -ou coa mera rutina do agravio comparativo permanente-, debería saber que todo inmobilismo se converte en avispeiro: neste que estamos vivindo -en que conflúen crises diversas- volverase a repetir o acontecido con aqueles colexios desde os anos sesenta e en moitos outros desde entón; e moito antes igualmente cando estiveron mal xestionados ou teledirigidos á marxe do que sucedía na sociedade. En calquera colexio ou instituto é ben sabido que, cando se invocou a potestas pero non se traballou a auctoritas, dirección e profesores corren severo risco de perder a partida, por máis que nalgunhas Comunidades se promovese lexislación máis aparente que eficaz respecto diso. Peor se poñen agora estes conflitos, cando os novos directores se converten en comisarios do conselleiro comunitario de quenda e están empezando a ser capataces dos seus compañeiros profesores. Na política nacional, tamén sabemos que o rodillo parlamentario axuda a perder o sentido da realidade a quen dirixe. O que sucede noutros asuntos volve pasar na relación con Cataluña. Non podo esquecer, con todo, que en 1965, algo aloucado e moi desnortado un cura gritou nun daqueles alborotados centros de entón : erant nobiscum sede non erant ex nobis (vivían connosco, pero non eran dos nosos). O seu enfado xa era tardío: tivo malas consecuencias para algúns estudantes, pero todo era provisional, transitorio cara a outra situación absolutamente diferente. Un daqueles disidentes, replicou: “se me desoido, fórmanme”.  Algún outro, máis cauto, fixo gala doutra norma tan adaptativa como efémera: “cando me vaia de aquí, quero saír pola porta grande, non pola fiestra”, e acabouse indo tamén nun curto prazo. Hoxe, segundo provincias e pobos, a gran maioría daqueles espazos adoutrinantes teñen destinos variopintos, e case sempre están desertos daquel alumnado primixenio: os obxectivos e modalidades de trato que marcaban aquelas vidas son hoxe excepcionais e insostibles como sistema. 

TEMAS: Diálogo, 9-N, Anos sesenta, Internados, Ensino público, Ensino privado, LODE, LOXSE, Carlos Casares, Luís Mateo, Jesús Torbado