O desprestixio da memoria favorece a corrupción, tamén a peor: a dos mellores

Sería hipócrita pensar que o cabreo existente é de agora. Se se abriesen e se regulasen todos os arquivos, saberíase mellor a longa e paciente acumulación de causas que o provocaron.

Julio Llamazares traía a colación o pasado día seis (en El País) unha interesante interpretación de como a linguaxe non adoita servir demasiado á comunicación veraz. Os historiadores da Camorra italiana parecen coincidir -recordaba- en como esta organización xurdiu para defenderse dos ocupantes españois do territorio durante case trescentos anos. O famoso libro do napolitano Roberto Saviano, Gomorra, daríao por suposto cando describe, con risco da súa vida, algúns dos signos máis notorios da vida italiana -non só no sur- desde a posguerra europea. Cando falamos, pois, de comportamentos mafiosos e corruptos para entender que nos está pasando en España, falamos de algo moi asentado e moi noso. Ata estamos en situación -a pouco que o intentemos- de comprender a diminución do peso específico da Historia, a Filosofía e -non faltaría máis- dunha Educación cívica laica, non connotada por valores prefixados e particulares, no currículum escolar que rediseña a LOMCE, mentres aumenta o peso da Relixión e o practicismo emprendedor, a máis doutras lindezas segregadoras.

O mesmo día seis de novembro era publicada tamén a ansiada enquisa do CIS sobre a expectativa de voto que os españois tiñan no mes anterior, xusto cando nos foron dados a coñecer os hábitos privilexiados dalgúns personaxes a quen unha determinada Caixa de Aforros -agora banco controlado polo FROB-, concedera unha tarxeta opaca ao fisco. Antes, con todo, de que se coñecesen os trafegos destapados a través da “operación púnica” e de que, os extremeños -e, ao parecer, tampouco o Senado- soubesen nada dos gastos de quen agora era o seu presidente: unha excrecencia dos privilexios cada vez máis crecidos -opacos para a maioría cidadá- de que gozan os nosos electos representantes nas dúas cámaras lexislativas (como ampliaban este domingo último moitos xornais). Saber de que vai a explotación do Estado e dos bens públicos de todos por parte duns poucos e das ramificaciones que o Poder -Executivo, pero non só-, poida ter con outros poderes e non só os clasificados por Montesquieu, cando nas súas combinacións varias son responsables directos da indignación do resto de cidadáns non implicados -sempre paganos de todo-, só vén incrementar algo que xa se vivía de moi atrás. Non é de agora ese enfado nin as reaccións consiguintes que mostran as enquisas: presentalo así só é outro modo de corrupción, a da memoria, o último reducto de dignidade das persoas. Compréndese -pero non é de obrigado recibo- a reacción dos principais partidos políticos ante o que din os estudos demoscópicos, pero é absolutamente inadecuada. Recorrer ao perdón, a vergonza e a amnesia, ou edulcorar o sentido das reaccións da xente ante tomaduras de pelo continuadas -das que, ao fin, parecen empezar a decatarse intensamente os cidadáns que o están pasando mal-, só son xeitos de esquivar o sentido fidedigno da política e, especialmente, da democracia. Pouco ten que ver con gobernar a golpe de enquisa e de silencios ou pactos máis ou menos cómplices duns cantos elixidos. Nin sequera os aristocráticos relatos clásicos de Homero son compracentes os deuses cos irresponsables e cazurros entrometidos no honor alleo: unha de dúas, ou se cambia seriamente ou todo se derruba. Tampouco o é o Innombrable da Biblia, onde hai numerosos pasaxes como este: “É breve a alegría do malvado e o gozo do impío dura un instante- Aos pobres terán que indemnizar os seus fillos, os seus nenos haberán de devolver os seus bens” (Job, 20, 5 e 10).

Tamén ese día seis, El Roto editorializaba na súa viñeta unha das cuestións máis intimamente ligadas á pouca transparencia da nosa vida pública: “Sinalas un problema -dicía- e acúsante de crealo”. A tradución que o famoso debuxante facía da clásica persecución ao mensaxeiro, aludía claramente ao ascenso en intención de voto dos que están polarizando ese enfado da cidadanía e din poder cambiar a fondo o sistema dominante, co que se converteron en chivos expiatorios de todos os males presentes e futuros. Unha das persoas cuxa representación política non parece correr parella á súa presunta responsabilidade chegou a cualificalos recentemente como “perigo para a democracia”. Pero estes mozos con ansia de revisar a fondo o quefacer político español apenas levan nove meses en escena, mentres que os desmáns dos que se queixa a xente -incrementados cada día que pasa con novos casos- teñen xa un longuísimo percorrido. Iso explica que moitos opinadores de gran presenza nos medios se alarmen polos datos das últimas enquisas, non só as do CIS, e acentúen como viláns aos que intentan poñer un pouco de racionalidade na súa lectura: poucos falan do urxente que é renovar con lealdade democrática as institucións que nos demos para convivir.

Ás sete da tarde do tal día seis, un amplo grupo de políticos responsables da Educación española entre os anos 1990 e 2011 falaba da calidade do ensino “en tempos de crises”. Sempre o ensino estivo en crise -como comentou algún dos presentes-, pero polas súas mans pasara moito diñeiro. Só por mor de LOE, e das esixencias que implicaba a memoria económica para a súa ejecución -con medidas específicas para atallar o mal ensino en 2006-, xestionara máis de 7.000 millóns de euros, cifra moi parecida, por outra banda, á que, de inmediato recortou o Goberno Rajoy para “mellorar” o sistema educativo español, en paralelo a mellora de España que tanto pregoa. Ninguén de cantos alí concorrían nun día tan desapracible foi acusado de corrupto. Na antiga Casa de Fieras do Retiro, mostrábase esa tarde que as formas que poida adoptar a “calidade do ensino” son diversas, pero que nada significaba tal expresión se os fillos dos porteiros -supuestamente servidores dos señoritos- non teñen acceso a ela, nin se os diñeiros públicos de que se nutren ou favorecen as redes privadas do sistema non son utilizados con equidade homologable. Aínda por riba, as portas xiratorias que elixiran ao deixar os seus postos de responsabilidade eran as Escolas, Institutos e Facultades universitarias, de onde procedían: Alfredo Pérez Rubalcaba, por exemplo, xa levaba dous meses longos coas súas clases de Química en Ciencias da Complutense. A antiga Casa de Fieras do Retiro, metamorfoseada coa esperanza do posible, indicaba o que debería universalizarse e non entorpecerse: é duro manterse fiel á honradez debida.

Tamén podería axudar a iso -como xa se anotou noutra columna anterior- que os arquivos de todas as entidades e institucións que, dun ou outro modo, teñen que ver co uso de diñeiro ou subvencións públicas, estivesen -coa debida regulación, pero nunca ocultación- dispoñibles para lectura e coñecemento de cantos traballan explícitamente coa información, principalmente historiadores e xornalistas. Segue sendo un calvario en demasiados casos acceder a moitos deles e unha sinrazón, contraria á transparencia da verdade, a serie de motivos que adoitan alegar para dificultalo, só conducente a que pase por Historia o que tan só reafirma a tozuda ignorancia, ou que queiran coar como “investigación” modalidades de vendetta nada casuais, interesadas en poñer a caldo a quen queira poñer couto a prebendas sen conto. Non non enganemos: o que predomina cando non flúe adecuadamente a información son formas todas similares de censura, pouca liberdade de expresión e nula vontade democrática de expandir o coñecemento e as súas responsabilidades. E así, cando as fontes da memoria -os arquivos- son cegadas ou dificultadas, o conspiranoico e o mafioso adoitan darse a man: sen garantía da debida custodia e con tantas restriccións de acceso, dificilmente se pode alentar a liberdade. Coma se a ninguén lle importase que os ancestrais bulos interesados, ou os tempos da censura previa, do segredo e do compadreo intolerante sexan incompatibles coa memoria verídica dunha democracia que queira ser vixiante consigo mesma e capaz de poñer remedio aos seus probables fallos. Estes días, estamos sendo testemuñas -algunha prensa estase facendo eco diso- de como se relata agora mesmo a caída do muro de Berlín -co pretexto do 25º aniversario da súa caída-, de como na Rusia de Putin non son accesibles os desmáns soviéticos, ou de como en Hungría a Historia é escrita polo ultraconservador partido Jobbik: mostras todas complementarias dun predeterminado afán pola Historia do pasado, mentres prolifera o meramente anecdótico ou o moi mal intencionado, moi propicio á manipulación tópica pero non ao coñecemento consistente do acontecido. Entre nós, temos magníficos exemplos do mesmo. Repásese, se non, todo o sucedido coa historia dos aínda agraviados polos abusos da guerra e postguerra -tan ben novelada en La higuera polo recientemente falecido Ramiro Padilla- que Baltasar Garzón tratou de aclarar x o urídicamente. Ou léase o que di o último libro de Esteban Ibarra La Europa siniestra- á porpóstito do crecemento das distintas modalidades de crimes de odio en nome de fundamentalismos diversos. Ou repásense, en fin, as propias amnesias dos nosos libros escolares respecto do acontecido no noso país, desde antes de que os nazis establecesen a industria da morte do diferente, e que Perich sintetizaba na portada dun dos seus libros: Historia deEspaña (resumen) -.¡Todos al suelo! (Desde la Pereichferia, Planeta 1981).

O uso escandaloso das chamadas tarxetas negras, como o doutras moitas prebendas que seguramente iremos coñecendo, fala -entre outras moitas cousas- de que, segundo algúns deles alegaron ante o xuíz Velasco, non facía senón prolongar unha tradición anterior. Apareceron así cuantías e usos que, segundo se fixo público, foron variando desde 1980. Case nada se soubo, con todo, de que, á súa vez, a instauración das mesmas nesa data acomodábase moi ben a tradicións moi pouco exemplares que tiñan vixencia desde moito máis atrás -case desde as súas orixes, pero moi especialmente nas etapas franquistas- nas institucións matrices e, por extensión, en moitas outras que tiñan encomendada a súa vixilancia. Era, pois, un asunto de historia, moi documentable. Dá case igual a data de referencia que se queira escoller: en todas existe unha pauta establecida no reparto de “donativos” e agasallos, que ha ter uns beneficiados privilexiados, e de diverso calibre institucional. Canto máis “benéfica” se denomine a institución, máis clara aparece a distancia entre os que achegan os recursos para que exista -normalmente o Estado ou os traballadores, cousa moi evidente na historia das Caixas de Aforros, por exemplo, se un se aten á súa lexislación orixinal nos anos 30 do século XIX e ao que respecto diso pregoaba Mesonero Romanos, un dos seus promotores máis conspicuos, plenamente consciente do que o aforro representaba como mecanismo de control social- respecto de os seus principais “beneficiados” -persoas e entidades de calibre e condición social moito máis elevada, ligados a elas por xestión, parentesco ou proximidade ás súas finalidades principais de sentido. Co resultado adicional de que estes eran chamados “benefactores”. Se as institucións -e non só as persoas- falan máis polo que fan que polo que din como sostiña nos noventa Mary Douglas (Alianza, 1996), cada unha, ao seu modo, é responsable dunhas determinadas proxeccións socio-educativas sobre a poboación en xeral. Diso vai principalmente a tan pouco analizada como excesivamente publicitada “Obra social”, en moitos casos mero parche de imaxe para favorecer que os máis desafectos acepten o poder político-económico dominante: esa é a orixe da “responsabilidade social corporativa” de non poucas empresas agora mesmo, unha contraposición sustitutoria da responsabilidade que esixe unha coherente “Xustiza social”. En todo caso, non caiba dúbida de que se alguén quere saber con certa racionalidade e coherencia o como e o porqué do noso xeneralmente desastroso urbanismo -aclarando, por exemplo, como se financiou e quen foron os seus beneficiarios-; a onde foron a parar os principais recursos procedentes das emigracións masivas a Europa nos sesenta e os que os gozaron -unha información que viría moi ben neste momento de desafectos territoriales inducidos-; ou como determinadas personalidades e institucións prolongan actualmente con pouca ou nula adaptación aqueles hábitos oligárquicos tan pouco desinteresados de tempos atrás, pouco poderá dicir sen o recurso aos arquivos de todas estas institucións. E ha de advertirse que non bastan os libros escritos baixo aquel costume de entón e os seus particulares hábitos censores, xeneralmente propicios a propagar tan só a verdade oficial do momento. É moi desexable, en consecuencia, que se se quere facer desaparecer a hipocresía de pensar que os males que agora afloran son froito da transición democrática -xa excesivamente cargada de demencias explicativas-, é imprescindible que os arquivos e memorias anuais de toda institución que teña que ver con diñeiro público -sexa a que for- estean a recado para que todo investigador acreditado a poida ler e que poida ser coñecida no tempo prudente que os asuntos implicados requiran. Noutros países da nosa contorna cultural, os “asuntos reservados” e os ”segredos de Estado” teñen data de caducidade. Sería moi contraproducente para a democracia e as súas esixencias de lealdade de todos cantos se din demócratas -do rango social que sexan, e para que non proliferen exemplaridades tan discutibles como as que nestes tristes días estamos coñecendo- o ocultamiento ou a desaparición das actas e libros clave que conteñen a información de moitos asuntos importantes para todos. As diversas formas de mafiosa mendacidade actual só se amparan coa ocultación, unha excesiva tradición de silencio imposta polo inmoral privilexio duns poucos. A corrupción, agora máis coñecida, foi moi ben cultivada nos nosos hábitos e costumes desde moi atrás: os arquivos son testemuñas mudas diso. Agora sucede que, por exceso -e porque o reparto da explotación dos orzamentos públicos é máis estreito-, o panorama a que abocan os papeis a que accede a policía está parecendo un erial no que selectas sambesugas do alleo mostran as súas vergonzas ao aire ante os que para sobrevivir teñen que erguerse sumisos ás seis da mañá.

Non cunda o desánimo. O Diccionario Biográfico Español, da Real Academia da Historia (www.rah.es/cdeb.htm) , aí segue. Non é verdade que unha parte das axudas que Wert lle mantén -pese á crise- vaia a empregarse en elaborar unha guía espiritual para non extraviarse na exemplaridade dos seus biografiados. Tampouco existen indicios de que queiran incluír no último tomo un apéndice, anexo ou escolio dilucidador dalgúns barbarismos, labor en que podería serlles de gran proveito o tan lúcido escudriñador de palabras Andrés Neuman (Páginas de Espuma, 2014). E menos parece que admitan na súa nómina aos editorialistas de Mongolia, un dos últimos reductos dispoñibles para decatarse en serio dos valores do saber histórico.

Temas: Memoria, Historia, Arquivos históricos, Real Academia da Historia, Currículun escolar, Institucións, Responsabilidade social corporativa, Barbarismos, Corrupción, Julio Llamazares, Andrés Neuman, Mongolia, LOMCE