Pobres e pauperizábeis

Manuel Menor Currás

Agora que aumenta o fervor polos eufemismos, a medida que medran os problemas tal vez a sensatez nos leve a volver chamar ás cousas polo seu nome. Fai dous días, nun acto público de dezaoito asociacións que tratan de axuntar esforzos contra os efectos desta crise, alguén recordou como Pablo Igrexas, hai algo máis de 100 anos, chamaba “fabricantes de fame” aos causantes das enormes disparidades que tiñan asento estrutural en España.

De “populismo demagóxico” acusaríano hoxe, se puidese volver dicilo. Os datos que temos da época, con todo, relativos ás calorías que consumía gran parte da poboación traballadora, o analfabetismo que imperaba, as características a-legais en que se movía a contratación laboral -en canto a horarios, salarios, condicións dos centros laborais, traballos de nenos e mulleres...-, e demais características da repartición da riqueza que se producía en España, axudan a entender o alcance real da expresión ao referirse aos que, en tales circunstancias, acusaban aos traballadores de malgasto e defendían entusiastas a “beneficencia privada” e a caridade como paliativos de problemas que non querían tocar. Nin sequera recoñecían a existencia de tan grave problema social e económico en que tiñan moito que ver. Para disimulalo, falaban diso como “a cuestión social”, un eufemismo neutralizador do que consideraban problema doutros, alleo á súa propia responsabilidade. De todo iso deixaron cumprido testemuño Pablo Iglesias e outros entrevistados na Información oral e escrita que transmitiron á Comisión de Reformas Sociais, nos primeiros oitenta do século anterior. Aínda non se falaba no noso dun “Estado social”, e haberían de pasar bastantes anos para que se mentase o “Estado de benestar”. Aquela mesma Comisión era, ao dicir de honestos investigadores, un modo de dilatar a intervención do Estado en canto supuxese modificar o máis mínimo a sacralidade do dereito de propiedade, cando xa en Alemaña -a Alemaña bismarckiana- xa se estaba na liña da intervención estatal polo temor a que se producisen graves problemas revolucionarios: de aí o nome de “seguridade social” que adoptou o primeiro conxunto de institucións e leis sociais.

A nosa actual Constitución di que somos un “Estado social e democrático de dereito”. En que medida, con todo, avancemos nestes últimos cen anos e, ao mesmo tempo, se nos volvan fráxiles estes supostos avances, son cuestións relevantes a ter en conta. Non podemos obviar a precariedade a que se está reducindo o conxunto institucional cuxa construción inicial, aínda que lenta, viu nacer Pablo Iglesias. Fame e pobreza -dúas palabras tabú durante moito tempo- volven ser termos adecuados para falar do que está sucedendo. A pobreza tivo moitas metamorfoses no transcurso da historia, como xa advertiu Robert Castel en 1997: pode comprobarse, por exemplo, examinando documentalmente como utilizou a burguesía a propagación da moral do aforro e as súas caixas entre os traballadores, fronte ás “caixas de resistencia” que estes empregaban (Genealogía de un sueño burgués: el “benéfico” ahorro de los asalariados (1834-1919), Madrid, Endymion, 2008). O novo é que estamos asistindo a unha profunda transformación das relacións sociais e económicas, aínda que o nome real das cousas se queira ocultar. Nos propios estertores da estrutura interna das Caixas e a súa relación operativa co Estado e connosco neste momento, fanse moi visibles ambos os planos. O que sucede  cos nomes con que se pretende nomear o que está sucedendo. Xa a cuestión semántica de se son galgos ou podencos -rescate ou liña de crédito- é o de menos. O relevante é que, tras todo este andamiaxe que se está esborrallando desde hai cinco anos, xa son visibles de novo os pobres e detrás, ben diferenciados, os novos facedores de pobres, mellor asentados nos seus privilexios e cada vez máis distanciados daqueles.

Isto estase empobrecendo amplamente. Recorden o último Informe de Unicef sobre a infancia española, que chama a atención sobre 2,2 millóns de nenos en cuxos fogares hai problemas para chegar a fin de mes; e deles, 700.000 pertencen a familias onde ninguén ten traballo. Esta focalización do problema real dos xa excedidos cinco millóns de parados -aos que, segundo informa o Goberno, haberán de engadirse pronto outros seiscentos mil- non ha de facer esquecer que problemas de pobreza e exclusión sempre tivemos, como pode seguirse en sucesivos informes como os de Cáritas. Pero eses problemas que están aí, na medida en que a contorna se deteriora cos sucesivos recortes das leis e institucións sociais que tiñamos, fanse agora máis perentorias e máis rechamantes. Ignasi Rise, patrón dunha fundación ocupada da saúde mental na infancia, confirmábame onte mesmo que, entre outras secuelas persistentes que teñen detectadas nas idades temperás, a da violencia familiar -con violacións incluídas- rolda actualmente entre un sete e un oito por cento. Tamén é evidente que a pobreza e exclusión existentes e en proceso de aumento non se reparten por igual en todas partes nin afectan a todos por igual. As proporcións estatísticas -en niveis macro, sobre todo- non adoitan contar ben a dor de quen máis sofren. Igual que os afectados polos recortes non se reparten equitativamente: esta desinversión social ten unha repartición selectiva, é o reverso da “xustiza distributiva”. Está danando máis aos anciáns, á infancia, ás mulleres, a significados grupos de gais e lesbianas, ou aos cidadáns das zonas rurais -ese 10% de españois dispersos no 80% do territorio, máis illados. Todos eles son os máis vulnerables neste momento e é neles onde primeiro se está expansionando o crecemento da pobreza que propician as políticas de recortes do Goberno de España e de gran parte das súas autonomías.

Entre recortes empobrecedores e rescates que acabarán repercutindo especialmente nos pobres podemos entender perfectamente as prioridades dos actuais “fabricantes de fame”. Empeñados en desinvertir -ou en privatizar- canto foron ata agora logros sociais de todos, instrumentan o BOE e a maioría parlamentaria de tal modo que, a este paso, desandaremos pronto os anos transcorridos desde que, en 1910, Pablo Iglesias chegase ao Congreso de Deputados. O pretexto da crise agudiza o medo, desenvolve a indiferenza cidadá ao desconcerto distante dos nosos políticos e propicia que a especulación -fracasada nun proceso de urbanización esaxerado e en actividades financeiras descontroladas- atope próspero acomodo no que queriamos que fose patrimonio de todos; cousas tales como a sanidade e a educación, pero tamén a dependencia, a xustiza ou a seguridade, augas, montes e outros bens. As políticas “sociais” que están practicando os nosos gobernantes -a instancias doutros que mandan máis que eles mesmos- son un magnífico instrumento deste transvasamento e da desvirtuación do propio sentido público do seu traballo.

Asistimos, deste xeito, a unha nova repartición da riqueza dispoñible no país. Xa non estamos falando da clásica “loita de clases” do XIX. Se nos anos setenta aínda había unha segmentación moi visible da estrutura produtiva, hoxe -como froito do esforzo nas políticas de redistribución social nestes anos- as “clases medias” creceron nunha amplitude e diversidade capaz de englobar un 80% da poboación. Isto é o que máis están cambiando coa reasignación de recursos que levan os recortes actuais, sen que saibamos que poida suceder coas imprevisibles respostas sociais. Quen máis os está sufrindo son estas amplas “clases medias”, de cuxo aguante non temos experiencia. O que é seguro é que crece a pobreza entre elas e que é aí onde se acrecentan os círculos de pauperizábeis, Basta repasar, unha por unha, as desatencións que -cos actuais orzamentos xerais, autonómicos e de concellos na man- están deixando de recibir os colectivos de mulleres -e os dóciles papeis que se lles volven a asignar como prioritarios; a infancia dos nosos nenos -por desatención ás escolas infantís e ás dificultades crecentes de conciliación; o recorte inmenso de 283 millóns nunhas atencións xa diminuídas a cuestións de “dependencia”; todo o relacionado coa nova Sanidade da Sra. Mato: medicamentos, consultorios, hospitalizacións e, sobre todo, ese R.D. 12/2012 recentemente aprobado con esa técnica tan nulamente dialogante que, a pesar da súa legalidade, invalida o propio sentido democrático da institución que o revalidou, ao anular a “sanidade universal” que tiñamos establecida para todos os españois.

Este é o contexto en que se inscriben, tamén, os recortes educativos que viñemos sufrindo especialmente neste curso -sen que sexa atribuíble a “herdanza” ningunha. Son sobradamente coñecidos polos lectores deste blog e están crecendo. Mentres escribo estas notas, o Sr. Wert estará a piques de dicirlles a posibles universitarios do curso próximo cales serán os prezos das novas matrículas que haberán de pagar: unha cifra aleatoria que, como media, subirá 500 euros. Un modo de taxar a entrada nese couto dos que teñan circunstancias económicas máis difíciles e que nada teñen que ver co pretextado “esforzo”. As familias destes potenciais estudantes, que non poderán estudar por carencia de bolsas ou préstamos adecuados -non porque non vallan para estudar-, son as que están soportando con máis esforzada dificultade o peso da nova situación. Sobre elas está descansando xa, máis fráxil, a crecentemente difícil harmonía social. ¡Oxalá sexamos capaces de borrar de verdade -e sen baleira palabrería- as súas frustradas esperanzas de mellora!

Madrid, 13/ 06/ 2012