En maio deberán pactar se se quere unha boa educación para todos

Para conseguilo haberán de superar serios atrancos. Pero todo pode quedar nun sucedáneo máis dos moitos que soporta o sistema educativo español en falso.

A “volta á normalidade” pode non existir cando as posibilidades ontolóxicas de “normalidade” admiten moi variadas versións, e máis desde que mediatizadas noticias a fabrican, como xa novelou Umberto Eco antes de que estivesen de moda os rusos neste terreo. O que máis existe son subterfuxios, sucedáneos, eufemismos e anfiboloxías baixo as que adoitamos esconder incoherencias, incompetencias e ata delitos que contradin o sentido primeiro das palabras. Case nos afacemos a cruzarnos a cotío con mestres consumados neste funambulismo do ambiguo. Tanto que, unha parte moi relevante do voto político e de moitas pretensións culturais só se explica, desde hai moito, por esta hipocrisía coa que o resto ha de convivir, se non practicar -con axuda da desmemoria, que diría Voltaire- para ir tirando.

Camuflaxes

Contouno a deputada que presidía estes días a Comisión parlamentaria sobre a crise financeira, logo ter diante a Rato, Solbes ou Elena Salgado: “Son coma nenos: eu vino, pero eu non fun”. Confírmano así mesmo cantos compareceron nos xulgados para explicar as súas coartadas fraudulentas ou corruptas alegando razóns de suposta aristocracia ancestralmente ignorante: os pegañentos asuntos do diñeiro levábanllos sempre outros. Galdós soubo desvelalo a través de Nina, en Misericordia, a novela que tanto gustaba a María Zambrano, pero non valeu de nada o seu ensino. Gürtel, Lezo, Taula, Púnica, etc,, estano dando a entender á marxe de que prescriban, e as cúpulas de Converxencia Democrática de Cataluña, o PP valenciano -e, probablemente, o madrileño e xenovés- tamén se apuntaron ao subterfugio. E tampouco será fácil desmontar que os EREs andaluces non intenten ser protexidos do mesmo xeito.

Borrar os discos duros con información sensible queda xa anticuado. O último neste camuflaxe é o cambio de nome. Por tal procedemento a CDC de Pujol e Artur Mas xa non existe salvo na documentación histórica e nunha etérea presenza xurídica que non parece xerar insomnio. O bo exemplo educa moito e esta fórmula para eludir responsabilidades pronto será considerada. Mestres cantores como Correa ou Crespo xa “tiran da manta” e o ciclo dos substitutos de AP empezou a ser desbancado por Cidadáns.

Os selectos

Que as grandes estafas necesitan situacións propicias púidose comprobar en fraudes últimas como o do Palau, coas preferentes bancarias ou o acontecido en CajaMadrid e outras Caixas. As expectativas dos asalariados de clase media íanse ao garete, pero os responsables de moitos destes abusos eran personaxes de currículum ordinariamente imposible sen abolengo confirmado en bos colexios, e a continuación -tras titulación universitaria non necesariamente contrastable- reafirmado nalgún carísimo máster en MBA. Con tales avais e paciencia, acabaron estando no sitio e tempo oportunos. Logo do que ensinaron en sé xudicial, é máis recoñecible agora o peculiar darwinismo que tanto pregoaron como pedagoxía social os educadores destes avantaxados. Que redimir á humanidade da súa ignorancia implicaba a mediación dos máis “selectos” e que, pola súa mediación, os outros mortais esforzaríanse en saír dun atraso que -na inmensa maioría dos casos- viña marcado desde antes de nacer. En fin, mentres traballaban na normalidade da “boa orde”, a colosal débeda pública crecía nas súas selectas mans.

Esta pedagoxía, abundante xa no século XIX cando “a cuestión social” molestaba porque mobilizaba, ha ter continuidade en persoas e asociacións interesadas en “a calidade educativa”. Retorcida a súa primeira significación, este topos foi o gran subterfuxio para eliminar a competencia temperá de quen, cunha educación que tratase as diferenzas do capital cultural que arrastran os cativos desde antes de entrar no sistema educativo, poderían ser competidores nas relacións sociais e económicas futuras. A proxenie é a proxenie e estes entusiastas patriotas nunca viron con bos ollos a democratización do ensino. Se en 1953 Ruiz Jiménez tivo dificultades coa súa reforma, non digamos as de Villar Palasí coa LXE en 1970 e, sobre todo, as que sufriu a LOXSE socialista en 1990. Non cesaron de xeralizar -contra o criterio analítico de Baudelot e Establet, reveladores do discriminatorio que se esconde baixo a cantilena da “baixada do nivel”- simplificados alarmismos tralas ampliacións últimas que aquí logrou ter -tardíamente- a universalización do ensino. O subterfuxio propicioulles, ademais, un alegato para poñer en solfa á mocidade que vén detrás. Reflectido xa nas taboíñas cuneiformes e na Grecia presocrática, namorou aos mentores da LOMCE, onde o “esforzo”, o “emprendemento” e outras formas selectivas son obstáculos para que unha educación integral, científica e democrática posibilite unha mellor convivencia.

A tan poderoso “adoutrinamiento” serve de gran subterfuxio a suposta veracidade estatística de múltiples informes. O PISA, da CEOE, é un bo expoñente de como os grandes números -xenéricos e aparentemente imparciais- poden non dicir nada ou moi pouco da realidade educativa que máis importa. Adoita servir, ata, para a manipulación masiva, como Xurxo Torres puxo de manifesto ao estudar as políticas que propicia o conservadurismo para aformación das personalidades neoliberais. Por que, se non, estes Informes culpabilizan dos problemas ao alumnado? Como é que non valoran o traballo de gran cantidade de familias e profesores por sacalo adiante coa escaseza de recursos que o Estado inviste no ensino público? Para que promoven criterios organizativos que promoven a privada e concertada?

Pacto?

O amplo abano de estatísticas dispoñibles non reduciu os problemas educativos e, con todo, levamos -fronte a rexeitamentos anteriores- máis dun ano entretidos coa panacea dun hipotético pacto para xustificar outra lei educativa máis. Ata maio é o prazo primordial que se deron no Congreso para sentar as súas bases, mentres prosegue vixente a denostada LOMCE. Os condicionantes que se acaban de mencionar tamén seguirán marcando e influíndo en cantos teñan algo que acordar ou asinar, xa que canto acorden ou non acorden ten que ver cun cambio de paradigma central; en definitiva, o coidado, atención e valor a dar á educación pública, a única que pode garantir en igualdade o dereito á educación. E niso reside, á vez, a dificultade do pacto: na proporción de melloría de que se propoñan dotala e, polo tanto, na dignidade cualitativa para todos de que logren revestila, máis aló do que foi factible ata agora.

Este obxectivo, polas gradaciones que admite nas súas moitas vertentes, préstase de novo ao eufemismo. A categoría de aprecio que en sé parlamentaria se logre caracterizar -e que a lexislación subseguinte e os Gobernos futuros se liberen de trucos e propaganda inútil- dependerá sustancialmente destes aspectos:

• A atención á Educación Infantil, o nivel educativo que mellor expresa a democratización da educación: calquera cidadán debería ter a posibilidade de equilibrar mellor as posibles desvantaxes de orixe familiar, condicionantes de moitas dificultades escolares posteriores.
• 
  - A Formación Profesional, o gran problema pendente do sistema educativo español, sempre postergado por ter que ver máis explícitamente co laboral e, por tal motivo, ser considerado de segundo nivel.
• 
  - Este falso aristocratismo -do que Quevedo fixo burla no Buscón- ha de desaparecer no tratamento da ESO, e sobre todo do seu cuarto curso, cuxas posibles formulaciones non deberían propiciar temperás discriminacións, itinerarios pechados a segundas oportunidades, nin titulacións incoherentes.
• 
  - A organización dos centros educativos de modo que a voz dos cidadáns e os seus fillos, e a dos que traballan neles, non sexa postergada ou reducida a mero formalismo, ten por diante moito percorrido a revertir.
• 
  - A formación do profesorado, á súa vez, tanto na súa fase inicial como na permanente, arrastra consigo serios problemas de profesionalidade e adaptación ao momento actual. Se se pregoase que os profesores son o centro do sistema, a súa preparación non pode seguir sendo obsoleta. Tampouco serve de nada falar de “vocación” para ladear que o voluntarismo non é a clave de todo traballo que debe facerse ben e que debe ser socialmente recoñecido.
• 
  - A pura retórica só é vacuidade e indiferenza. Por iso o investimento dispoñible é, en definitiva, o máis significativo. Saber con canto diñeiro conta Educación e como se distribúe, demostrará en sé parlamentaria o valor concreto que se concede á educación na construción deste país..
• 
  - O papel da Escola pública depende diso, aínda que non só. Seguiranlle asignando un papel subsidiario, para atender o que non quere a privada e concertada? Ou un papel vertebrador do país democrático que se di ser España, co subseguinte investimento de papeis que quixo a LOMCE? Por outra banda, sexa cal for o seu reparto, subscribir concertos ou recibir subvencións públicas por razóns educativas, obrigará a cumprir en igualdade, por exemplo aceptando alumnas e alumnos sen segregación ningunha?
 

• Liberdade?
• Un consenso nestes sete trazos do sistema educativo faríao avanzar cara a unha pluralidade e igualdade non logradas nos 40 anos posteriores ao artigo 27. Conste, de todos os xeitos, que aumenta o número dos que entenden que non será posible algo que mereza a pena se non se modifica a redacción dese artigo constitucional e que, para chegar a un pacto valioso, a Subcomisión haberá de salvar dous grandes obstáculos moi entrefrebados ata agora no marco conceptual que prevaleceu na fenomenoloxía das políticas educativas.
  
  En primeiro lugar, a “liberdade de elección de centro”, o eufemismo de que tanto gustou Esperanza Aguirre nos seus tempos de gloria política. Múltiples usos da “liberdade educativa”, contraditorios entre si cando non poñen límite a un sistema intrínsecamente parcial e discriminatorio, están profundamente incrustados nos que son contrarios á igualdade que tamén prescribiu o art. 27. É asunto vello porque xa valeu para desvirtuar o que dixera a Constitución de 1812. Como falsificación da “liberdade”, a García Álix -o primeiro ministro de Educación que tivo España- facíalle exclamar en 1900:
  “A liberdade de ensino no noso país converteuse nun censurable mercantilismo. A moda, o capricho, a propaganda interesada, viñeron afastando dos centros oficiais aos fillos das nosas clases elevadas ou acomodadas, entregándoos a colexios de institucións ou de carácter privado que, coa chamada incorporación, vaian como a hedra secando o tronco do ensino oficial”.
  
  A mixtificación do término continuou e sufriuna de cheo a Institución Libre de Ensinanza. Ao pretender acollerse á “liberdade” que, en teoría, permitía o artigo 12 da Constitución de 1876 para exercer docencia en todos os niveis educativos, interpuxéronlle a “tolerancia relixiosa”: fíxoo ver Cacho Viu en 1962. E cando se quixo que a liberdade abarcase ao antidogmatismo na cátedra e á independencia docente, os conflitos levaron á traxedia. Móstrano as normas dictadas por José Mª Pemán para depurar mestres e mestras, profesores e científicos. No BOE do 10.12.1936 está pormenorizada a súa execución ata febreiro de 1944, unha inquisición sistemática que contabilizaba nese momento máis de 50.000 mestres depurados, a quen habería que sumar docentes dos demais niveis educativos. E mentres a grisura educativa se expandía ás súas anchas, as revisións de expedientes prolongáronse cando menos ata 1975.
 

• E os Acordos do 79?
• Por desmemoria e indiferenza, a “liberdade de elección” segue aí. E, vinculada a ela, a Relixión, a outra gran cuestión que afecta a unha Escola pública que, en puridade, ha de ser laica se quere ser democrática. É imposible un pacto en Educación, e en especial sobre currículum, sen que os comisionados no Congreso teñan que tratala dalgún modo. Desde antes de 1851 estivo presente, foi referendada nos Acordos de 1979 e, implicitamente, no artigo 27, despois do nacionalcatolicismo dos 40 anos anteriores. Máis aló de toda crenza, implica, ademais, posicionamientos de gran valor simbólico para os firmantes do hipotético pacto e, como mínimo, aínda que esta cuestión non teña xa a virulencia que tivo, aínda permitirá comprobar a vixencia da precaución cervantina: “coa Igrexa demos” (no cap. IX da II parte do Quixote). Está por ver o peso político que para a Subcomisión teña a aceleración secularizadora que segundo Pérez-Agote mostran as enquisas especializadas do CIS.
  
  Á súa luz, os colexios relixiosos -é dicir, un 60% do 30% do ensino concertado e privado- cumprirían, como “lugar social privilexiado da relixión”, a misión de referendar a selección social. O cal fai contraditorias, especialmente en tempo de crise, as subvencións e concertos que non teñan contrapartidas garantidas á sociedade. As “iniciativas sociais” que adoitan pretextar estes colexios como subterfuxio para soster unha posición privilexiada só parecen cadrar ben ao apoio das elites, tradicional desde antes de 1851. Igual dificultade ten a cuestión nada colateral da Relixión no currículum, que afecta de entrada a 18.000 catequistas que a imparten no horario escolar dos centros públicos. O problema é que segue mostrando un panorama, máis que metafórico, de como mediatiza o Estado a súa obrigación cos dereitos educativos de todos os cidadáns, ao violentar o imaxinario do seu desenvolvemento democrático.
• 
  Para o século XIX ou para o XXI?
• Relixión e poder comparten sobrada historia para dar verosimilitude ao aconfesionalismo ou a outras fórmulas políticas. No entanto, o maior obstáculo para un bo pacto educativo -sen sucedáneos- é que, como dicía Julio Llamazares hai pouco, “por moito que queiramos non podemos pasar do século XIX ao século XXI, sen pasar polo século XX”. Boa parte dos problemas subxacentes ao actual sistema educativo español se ventilaron en Francia en 1905: sepárannos 112 anos. Por iso o escritor leonés destacaba que os españois aínda resultamos máis próximos ao pintado por Goya que ao expresado por Machado. É o resultado  -"normal”- de substituír a boa educación por trampantoxos.
• 
  
  TEMAS: Pacto educativo. Escola pública. Relixión. Liberdade de elección de centros. Políticas educativas. Artigo 27 Constitución. Concordatos e Acordos co Vaticano.
  
  Manuel Menor Currás
• Madrid, 21.01.2018