A memoria da paisaxe e o ideario da súa xestión non coinciden

Con case 400.000 Has. calcinadas en apenas 15 días de agosto, probablemente pouco aprendésemos do que pasa na España baleirada.

Cando en 1971 O Perich publicou Autoestrada, corrixiu o lema oficial do verán: “Cando o monte se queima, algo seu quéimase” engadíndolle levemente: “señor conde”. Daba a entender que gran parte do que se queimaba non era de todos e en parte era verdade, pero non toda a verdade. Desde 1956, repoboacións impostas en áreas comunais dalgunhas ladeas provocaran incendios de protesta veciñais. Eran limitados, pero como agora se pode ver palmariamente que, o que desde entón estívose queimando é o futuro de todos. Naquel tempo de silencios, xa se viñan queimando outras cousas, consonte as ideas de quen decidía. Segundo o Instituto Español de Emigración (IEE), un millón de españois emigraran cara a Europa desde 1959 a 1973. Outros investigadores, como José Babiano e Ana Fernández, falan de máis de dous millóns, se se inclúen clandestinos e ilegais. A “crise do petróleo” xerou o retorno da maioría asistida e reduciu a entrada dos seus aforros como divisas. En Alemaña, por exemplo, a entrada en vigor da Lei de Incentivación de Retorno de Estranxeiros, do 01.12.1983, regresaron pronto uns 300.000 e diminuíron as migracións ocasionais. Complementario deste fenómeno era o das  migracións internas da poboación española, que empezaran antes. Protagonizadas sobre todo por familias do sector agrícola xeraron un gran  “ÉXODO RURAL”.

A crecente mecanización do campo, a industrialización produtiva e a liberalización económica levaron a moitos destes migrantes a vivir a desigualdade do “CRECEMENTO URBANO” desde as periferias chabolistas en cidades como Madrid ou Barcelona. A taxa de urbanización, que en 1900 era do 33,4%, en 1940 só alcanzaba a un 49,5% e en 2008 alcanzou a ser dun 78,7, sendo a poboación rural cada vez máis residual. Unha España cada vez máis baleira e baleirada asistiu ao abandono do campo, onde aumentou exponencialmente a vexetación descontrolada. Arbustos e árbores inadecuados xeraron a sensación de vizosos espazos verdes, moi decorativos e aptos para vacacións en casas turistificadas, pero pouco aptos para unha sustentabilidade propia dun tempo climático en crise.

Sustentabilidade e paisaxe

Estoutro gran acontecemento, latente desde que empezara a Iª Revolución Industrial tras a máquina de vapor de James Watt en 1769, expresivo do capitalismo extractivo que aconsellaba a Economía política clásica foi crecendo ata ser cada vez máis incontrolable, a pesar das conferencias internacionais sobre o clima que seguiron á de Xenebra en 1979, organizada pola Organización Meteorolóxica Mundial (OMM). Aquel sistema de xestión do medio subsiste, mentres aumenta a crise climática e desaparecen, por morte ou desmemoria interesada, as testemuñas daquela paisaxe. Antes do “éxodo rural”, o cultivo do medio –sobre todo en espazos de economías  de subsistencia- facía que animais, vexetais e humanos se complementasen tan harmoniosmente, que o monte estaba tan limpo na maioría de pobos e aldeas queimadas estes días, que nin follas nin achas de madeira había no chan dos prados, labradíos e arboredos.

Do abandono en que as paisaxes de infancia de moitísimos españois foron quedando non faltaron testemuñas. Julio Llamazares, sempre coa memoria no Vegamián asolagado en 1968 polo encoro do río Porma, poetizou na lentitude dos bois, como “se espesan o silencio e a xesta”, “os celeiros da pobreza eran inmensos”, a lentitude estaba “na raíz do corazón”, e o acougo das súas xentes “acumulou moedas de esperanza para nós”. Tercerizouse a economía, mellorou a rede viaria e, mentres crecía unha escolarización deficitaria, aumentou a desvantaxe do rural. A extracción dos seus mozos e mozas máis capaces cara ás cidades acabou facendo aparecer historias como a que Miguel Delibes contou en O disputado voto do Señor Cayo (probablemente Cortiguera, ao norte de Burgos) en 1978, ou a de Andrés, o último habitante de Ainielle (Alto Aragón), que tamén contou Llamazares dez anos máis tarde en A choiva amarela. Tampouco faltaron minuciosas introspeccións do recordo do xa ido e –entre outras moitas- valla de exemplo a do poético estudo de Avelino Hernández en : Onde a vella Castela acábase: Soria (1981).

Entre os anos corenta e setenta, “estudar” non estivo nunca ao alcance de todos os nados nas áreas rurais. Moitos nin escola tiveron. Mentres os mozos deslocalizados, “progresaron” fóra, a paisaxe orixinaria de todos/as apresurábase cara á insostenibilidade. O cambio climático facíase notar máis en espazos como o das zonas incendiadas neste mes de agosto, as áreas limítrofes de Ourense, León e Zamora, e unha gran parte de Estremadura, polo seu clima, máis mediterráneo que atlántico, cuxa combinación de humidade e seca recrecen moito unha vexetación que se acumula seca durante máis tempo que noutras áreas. Outras hai na península en que segue crecendo esta propensión, como mostra o ocorrido tamén en Portugal. De todos os xeitos, a grande dificultade para cambiar o futuro destas paisaxes incendiadas, e que sexan un recurso obxectivo – e non un mero pretexto para palabras baleiras de contido democratizador-, é o cambio de mentalidade política. A propiedade privada de miles  de parcelas minifundistas que non se atenden, porque os seus donos han migrado, non pode seguir sendo un impedimento; e tampouco a xestión mancomunada destas terras con persoal ben preparado, e o aproveitamento útil de tanta biomasa desperdiciada, cunha labra ou pastoreo continuado durante todo o ano. A boa dotación de recursos preventivos, con profesionais orientados por enxeñeiros forestais, non debería ser imposible para ningún concello, fose do signo político que fose. Só a incuria e a ignorancia negacionista –e ás veces a imbecilidade- explican a inoperancia real de cantos invocan “o ideario ecoloxista” como causante deste desastre ou pretexto para pugnas sobre competencias mal administradas e distribuídas. De volta á conversación posveraniega, este nominalismo baleiro só contribúe a aumentar as dificultades de convivencia xa existentes.

TEMAS: Xeografía española.- Xestión política do territorio.- Éxodo rural e crecemento urbano.- Sistema de propiedade do minifundio.- Negacionismo climático.

MMC (23.08.2025)