Hai demasiadas cuestións pendentes para ser optimistas.

 

Son moitas as razóns para que creza a alarma nun mundo que se move nun tempo máis provisional que nunca.

 

A macroeconomía non casa coa microeconomía. O FMI e a OCDE esperan que en España siga crecendo o PIB, e axencias de cualificación de riscos como Moody's, Standard & Poor's (S&P) e Fitch Ratings sitúan a España nunha posición crediticia AAA. Con todo, o informe último de EAPN-É, a axencia europea ocupada en erradicar a pobreza, aínda que indica que baixou algo respecto a outros anos, segue sendo das máis altas de Europa, É dicir, que a fenda de desigualdade medra: uns poucos teñen máis recursos, mentres os demais viven igual ou peor. En Madrid, por exemplo –a Comunidade máis rica en PIB/per cápita-, á beira das rendas máis altas convive unha proporción crecente das máis baixas, un contraste que se traduce fisicamente entre distritos acentuando unha diagonal da pobreza que divide o territorio como unha “diagonal”. A metáfora tomouse de cando, desde finais dos anos 50, a punto estivo de facerse unha “Gran Vía Diagonal” que dividise a cidade desde Colón á Praza de España. Diversos sociólogos usárona, sobre todo, desde 2003: a división sociolóxica crece, e pode aplicarse tamén a España, onde un 25,9% da súa poboación, é dicir, uns 12,5 millóns de persoas, seguen en “risco de pobreza”, o que equivale a dicir que o que ingresan apenas lles chega para terminar decentemente cada mes e teñen moitas carencias na súa vida diaria. Tampouco esta situación é uniforme nos territorios e, entre persoas que están en risco de pobreza e as máis excluídas na repartición de bens, hai pobres máis pobres e pobres menos pobres. Entre ese amplo cuarto da poboación, destacan nenos e adolescentes cuxos datos non son para fachendear de nada, pois esta España de hoxe ostenta o récord europeo de pobreza infantil: alcanza a un 29% de nenos -un de cada tres está en risco de pobreza ou exclusión social- , e entre os 13 e 17 anos, a proporción é maior, supera o 37%. Ademais, diversas institucións ocupadas desde hai anos en que creza a solidariedade social confirman, que a pobreza se herda; soamente unha mínima parte dos fillos de excluídos superan a situación.

 

Nada se avanza nesta cuestión tirándose á cabeza os trastes. As grandilocuentes e rebuscadas acusacións mutuas –en que o “e ti máis” entre políticos e políticas non cesa-, só infantilizan máis esta sociedade.  Todo se estanca nun individualismo hedonista moi comercial mentres se deteriora máis unha situación que vén de lonxe, mentres se dilúe toda responsabilidade máis aló dun próximo inconcreto ao que se lle adscriben diversas secuelas “naturais”. O suposto de tranquilidade que se constrúe aspira a que todo pareza en paz, dentro dunha orde en que crece o racismo e as variadas modulacións da queixa antisocial facilitan que os máis fortes sigan sacando proveito dos máis débiles. Mesmo cando, despois das  loitas do obreirismo decimonónico contra o dominio absoluto dos propietarios, logrou abrirse paso un “Estado social” e, cara a 1945, o “Estado de Benestar”, nunca desapareceron os freos, inconvenientes e escusas, para que todo seguise como sempre fora: uns poucos sentíndose superiores para servirse da inferior situación dos demais. Merece a pena reler o Robert Castel de 1995 en: A metamorfose da cuestión social (unha crónica do asalariado), para redimensionar unha Historia que non adoita aparecer nos libros de texto de colexios nin institutos. Aínda por riba, ben por ignorancia, ben por conveniencias oportunistas, o que contan os noticiarios non se desprende dunha rudeza ética en que o mundo está en mans de personaxes  que xogan a ver quen é o emperador nunha Terra, en que que cada dúas por tres algunha DANA interrompe a turistificación masiva dos terráqueos. Nin o liderado de Europa pinta nada nesta ruleta, nin menos os actores secundarios. O máximo expoñente é o que volve suceder en Gaza, onde nada do que se dixo a semana pasada existe, e onde os sacrificados en honra de cantos miran o drama son os gazatíes; a lideresa da UE sorrí, e o que fan os demais socios é seguir o papel que lles corresponde como atrezo. E o que acabamos de ver e oír á propóstito de Ucraína, máis do mesmo tamén: ao autoproclamado candidato ao Nóbel da Paz non lle gusta que a realidade contradiga a súa axenda; coñece o conto do Rey espido, e no seu imperio mediático non quere aparecer tan parvo como o pintan.

Dawn Chorus, 2011. Museum Folwang, Essen

Idéntica liña argumental segue en España estes días a conversación sobre a educación de infantes, adolescentes e mozos. Os máis débiles, por agradecidos que estean a quen, con gran voluntariedade, tratan de poñer remedio ao desganado interese polo seu dereito a unha educación digna -equitativa coa doutros -, non poden evitar que, desde a Constitución de Cádiz -que quería en 1812 a súa “felicidade” e instauraba o ensino Primario-, cando empeza a campaña comercial do Nadal-2025 aínda haxa información contraria. É anómalo que o suicidio dunha adolescente, causado por bullying , acontecese sen que no seu colexio seguisen o protocolo para tales casos; por desgraza, non é a primeira vez que sucede algo así. E é indignante –porque é a enésima vez que se repite- que, ao mesmo tempo, outra manifestación de docentes - cantas van desde 1975?- reclamase estes días mellores condicións laborais, entre elas, un cociente máis axeitado nas aulas e menos conto. Ambas as cuestións remiten, á súa vez, a unha longa cadea de causas e efectos que veñen do momento inicial da regulamentación xeral do ensino en 1821. Unha pelexa xorda pola “liberdade educativa” logrou repetirse tanto en desleixados desencontros que, como país, aí seguen crónicas significativas sobre a propagación dunha “liberdade” ligada ao libre mercado e asociada a pretextos ben distintos dos que liberan ao común dos mortais. Sen contar o seu uso retorcido nas etapas escolares, esa “liberdade” posibilitou, desde 1996, que o universitario público se deteriore, e que os chamados “chiringuitos” expidan todo tipo de títulos con tal que alguén os pague. A tardía normativa que pretende frear ese negocio non atalla que a Consellería madrileña o propague; tan só parece facela caer na conta de que algún parche ha de poñer á Complutense –entre as outras universidades públicas- para que non acabe no despezamento. 

 

O momento é apto, sen dúbida, para ver os pés de barro desta democracia –en especial a educativa-, pero todo indica que nos entreteremos en sisudas elucubracións académicas sobre a luz emitida pola Ilustración, e en se é máis apropiado o pesimismo ou o optimismo porque prosiga a mesma orde moral do Antigo Réxime. Goya denunciouno en 1799: “O soño da razón… produce monstros”.

 

TEMAS: “Liberdade educativa”.- Público/Privado.- Razón/conveniencia.- Ilustración/Antigo Réxime.- Dereito Internacional/Colonialismo.

A dignidade democrática non o ten fácil

Imos parcheando con fórmulas parciais, máis amarradas a un pasado de poderes desiguais que a unha igualdade reconciliadora.

 Nos debuxos de Sáenz de Tejada sobre a Guerra Civil, os que apareceron en libros como o Poema da besta e o anxo, de José María Pemán (1938), e en murais institucionais, mostran aos anxos coidando de “os bos” coa mesma harmonía que gobernaban o mundo na cosmogonía medieval. Aquel imaxinario pictórico simulaba que Deus mesmo guiaba os asuntos españois e, por suposto, a concordancia nacionalcatólica co Novo Estado. A educación, por exemplo, recuperara o que Manuel Azaña, distanciado do que lle ensinaran os agostiños  no Escorial, contaba no Xardín dos frades en 1927: “A historia guisada en pocións caseiras polas súas paternidades nutriu a nosa conciencia española; adquiriamos un extracto do saber, resumido en conclusións edificantes. Non estabamos chamados a saber demasiadas cousas máis aló de refutar a tanto inimigo como tivera o catolicismo, pero si a ter contento ao Deus incorporado ao ser de España, a súa obra desde a eternidade”. Debiamos “zurcir o ideal puro cristián de perfección exterior e de santificarlo polas obras… que nos tocasen na vida”. Antes de exiliarse, dixera no Congreso, o 13.10.1931, que “a obrigación das Ordes relixiosas católicas, en virtude do seu dogma, é ensinar todo o que é contrario aos principios en que se funda o Estado moderno. Quen non teña experiencia nestas cousas, non debe falar”. En abril de 1933, cando no Bienio Negro se despreocuparon da escola, segundo anotou nas súas Memorias políticas e de Guerra (1978) preguntara: É que a obra republicana “será, unha vez máis” outro intento que afunda no medio da indiferenza xeral ou dos golpes da hostilidade necia e bárbara dos partidarios de conservar a España na súa pétrea inmobilidade dos séculos pasados?”.

Max Aub confirmaría cara a onde derivara aquela dúbida cando, en A pita cega: diario español, relatou en 1995 a fugaz visita que fixera a España desde o exilio, en 1969. Durante aqueles 74 días, o emblema do xugo e as frechas campeaba na fachada de Educación e os españois, para saír adiante, trataban de esquecer o sucedido trinta anos antes. A España deste dietario é a dos vencedores, sen espazo para os mortos e os exiliados: a España democrática “esvaerase”. O autor volveuse a México sorprendido do pouco que a destruída aspiración republicana interesaba aos seus interlocutores. No seu recordo, A pita cega “era España non polo cartón de Goya, senón por ter chocado ovos doutra especie”. O título do seu libro distanciábao dos esquecedizos de entón e os que viñeron despois da CE78, en que o tempo escolar, ao non ser descolonizado do pasado anterior, segue sendo en non poucos aspectos un museo e non unha modernizada institución de futuro.

O Papa actual, coma se non pasara nada desde a IIGM –mesmo nas distintas Teoloxías que se sucederon- , morriñoso da “teoloxía perenne” tomista que impuxera León XIII como áncora segura, pide aos filósofos “cuestionar e ofrecer” un “diálogo entre fe e razón e Iglesia e mundo”; nada di do papel que xoga o Vaticano en prol da verdade e do ben, nin do que xogase nas súas alianzas co poder secular para impoñer unha versión determinada. León XIV falaba  o 18.05.2025, ao comezo do seu pontificado, dunha Igrexa que “se deixa cuestionar pola historia” e é “fermento de concordia”, “fermento de unidade e fraternidade”. Que grao de “conversión” mostre respecto a ese pasado está por ver. En España, os Acordos de 1976-1979, seguen vivos. Sen cambios notorios máis aló dos imprescindibles para aparentar a neutralidade do “aconfesionalismo” na CE78, este estatuto heterónomo de verdade e ben que soporta a presenza da Relixión no campo educativo e outras inxerencias na lexislación social española, non está polo labor dialogante, senón pola “cultura de cristiandade” que revivía os seus tempos medievais nos anos cincuenta e sesenta.

 

Apocalise flamenco, 1313.  Biblioteca de Francia

Os partidos políticos, pola súa banda, non moven esta ficha, tan propensa a que canto poida afectar á identidade e cuestións anexas complique as pelexas máis polo poder bastante máis e se perdan posibles votantes. A vida social dos españois secularizouse e esta cuestión do confesionalismo aparenta ser máis anodina, pero todos os días os medios de comunicación emiten mensaxes que non varían a substancia de canto foi unha longa tradición hieropolítica. Os aires que sopran de EEUU favoréceno. Por exemplo, a concesión do premio Nóbel da Paz a unha activista venezolana, axustada ou non ao que supostamente debe ser ese galardón, converteuse en algo parecido ao que dixo Mark Twain respecto a outros acontecementos do pasado: “O primeiro que fai o púlpito, xubiloso, é proclamalo obra de Dios e exhortar ao pobo para caer de xeonllos e profesar o seu agradecemento” (Cartas desde a Terra, 2006). Aproveitar para insultar a quen por disentir son “inimigos”, non cidadáns con dereito a usar razoablemente das súas neuronas, é seguir vendo o mundo desde un sentido monopolístico da verdade e do ben. Trump, líder neste tipo de lóxica do poder absoluto –e indubidable seguidor da nova galardoada polos suecos-, non parece quedar satisfeito e el mesmo escribiu que nesta ocasión púxose “a política por encima da paz”. Non lle gustou e optou por reaccionar con este sofisma e ver se, despois do que asinen esta semana no Cairo, logra posicionarse mellor para o premio do ano que vén e que sexa por aclamación. Como os emperadores romanos, espera que lle constrúan un arco de triunfo que desvirtue o que lle levantaron a Tito, á beira do Coliseo.

Coma se buscar unha convivencia tolerable no mundo fose imposible, e inadecuado á lei do máis violento, abundan nos medios e nos espazos da cotiandade persoas e grupos que elixiron secundar a ira ante canto non coincida exactamente co que lles din no primeiro chío ocorrente que lles escribe alguén. Esta norma de racionalidade e ética colectiva medra exponencialmente a medida que siareiros políticos danlle ás en intervencións, cada vez máis frecuentes e inanes, máis atentas a ver inmoralidades nos demais e nunca dispostas a pedir desculpas polo que fixeron e non deberían facer. A coincidencia en proclamar “liberdade”, sen facilitar que todos e todas teñan coñecemento documentado do acontecido a cantos demócratas loitaron por ela, vai do mesmo: medo á razón dos demais reclamando dereitos conculcados. Desde antes de 1978, diversos informes e estudos reclamaron atención á “Historia” que se explica nos centros educativos e, agora mesmo, un da Facultade de Pedagoxía de León, ao respecto ocúpase do deficitario tratamento que ten a Historia actual. E a cuestión é se as xeracións actuais han de esperar a ser vellas –como sucedeu a moito de posguerra- para decatarse razoablemente do que deberían coñecer. A quen favorece este silencio , tan concordante coas hexemonías de outrora?

TEMAS: Historia.- Narrativas actuais.- Racionalidade dialogante.- Ética comunitaria.- Pervivencias políticas do pasado.

MMC (13.10.2025).

O novo mapa de Israel pode confirmar un gran retroceso xurídico

 

En outubro de 2025, está a punto outra vez de reducirse e case desaparecer o que foi Palestina.

En 1945, case terminando a IIGM, descubrírase o gran Holocausto nos campos de exterminio nazis. E en 1947 a Resolución 180 da ONU aprobou a partición do territorio que estaba baixo mandato británico en dous estados: Israel e o Estado Palestino. Cantos docentes explicaban “a cuestión do Oriente Medio”, cada curso tiveron que cambiar os mapas políticos daquela zona estratéxica e, “en presenza da ausencia crecente”, de que falaba o poeta Mahmud Darwish, foron contando as sucesivas diminucións do territorio para os palestinos e a expansión do que sucesivas guerras foron entregando aos colonos israelís. Con máis ou menos acerto, durante todos estes anos e, sobre todo entre os que van despois da “Guerra dos seis días”, en xuño de 1967, as xeracións de estudantes españois, desde que se estableceu o COU da Lei Xeral de Educación en 1970, tiveron unha explicación máis ou menos acertada do que se cociñaba nesa parte do mundo. Que non era algo exclusivo do debate territorial, vírono pronto en 1973 coa crise do petróleo, e se repasan os seus libros, apuntamentos e recordos é posible que poidan asociarlle historias nada colaterais, como a crise da Canal de Suez en 1956, e, do tempo posterior, unha ladaíña de conflitos que alcanzaron tamén a Irán, Iraq e outros territorios desa clave de comunicacións comerciais entre Asia e Europa.

En todas as confrontacións, un Israel vitorioso e cada vez mellor fornecido, afianzaba unha posición non só territorial, senón tamén no plano favorable a cantos teñen poder económico suficiente para xustificar tanta conflitividade desde o plano xurídico das relacións internacionais. O que estes días se ventilará no Cairo, non só é practicamente a extinción da Palestina anterior a estes 78 últimos anos, senón tamén unha mentalidade arruinada no plano xeoestratégico. Unha vez máis na Historia da humanidade, estamos a piques de ver confirmada unha lei primitiva e, en aspectos fundamentais, contraria a canto avance no dereito de Xentes primeiro, e no da Declaración Universal de Dereitos Humanos puido establecer tamén a ONU, en París, un despois do de Palestina, o 10 de decembro de 1948.

Esta regresión é allea a todo apoio aos masacrados en Gaza e Cisxordania. As múltiples manifestacións que se sucederon estes días en toda Europa -por moito que medrasen en cantidade de persoas protestando por tanta morte inútil e tanto odio acumulado- non lles importan aos avariciosos acaparadores do que non é seu. E o peor é que xestos simbólicos como o dos voluntarios da frotiña da Liberdade, coa súa chamada de atención sobre o que en Gaza estaba a acontecer, non só foron repelidos polos militares israelís coa forza e os insultos contra o dereito internacional, senón que foi motivo de gran repulsa parlamentaria. Na Asemblea de Madrid, a presidenta da Comunidade e os seus segundos de a bordo sacaron a pasear o seu propio desprezo pretendendo educar aos madrileños hai catro días no que convén ou non á orde política e social que protexen.

Fotografía da Exposición "Gaza a través dos seus ollos" da UNRWA e o ECHO. Museo Thyssen-Bornemisza

É este un deses momentos fortes en que merece a pena repensalo case todo. Por exemplo, se avanzamos tanto como suxire que esteamos en 2025 e non en plena etapa feudal, cando o señor era o dono, ata do dereito á vida e os servos debían servizos e prestacións ás súas conveniencias e antollos. Tanto “progreso” desenvolveu o ser humano, para que todos os días se reconforte á hora en que o telexornal lle mostra o prácido que é non estar entre as 67.000 persoas que en dous anos viu morrer? Por que non pensar que, por idénticos despropósitos, pódelle tocar a el ou aos seus fillos unha lotería semellante, sen que ninguén se conmova nin proteste? A cuestión non é se se repite a Historia ou non, nin se hai unhas forzas superiores que determinan o destino do mundo. A cuestión é que, dalgún modo, nos países democráticos todos somos responsables porque votamos a uns ou outros gobernantes, conscientes de que cremos que defenden mellor os nosos intereses que os seus adversarios e, ante situacións deste tipo, están aí pero non defenden os dereitos que son de todos e garantía para todos. Ás veces , fan o que poden, pero oíndo a outros e outras, é penoso. Ese é o destino: o que marca unha repetida inclinación a decisións mal tomadas, por mala información ou por desidia.

Quen leva anos traballando no mundo educativo, poden engadir outra gran dúbida. Ten que ver coas queixas sobre o pouco alcance que adoitan ter nas súas aulas as reformas educativas. Algúns lembran aínda a Lei de Ensino Medio de 1938, outros encomian moito a de 1953, de Ruiz Jiménez; son máis os que non se apean de que a LXE de 1970 era fenomenal, outros din o mesmo da LOXSE, vinte anos posterior, e, en fin, a LXE de 2006, a LOMCE de 2013 e a LOMLOE de 2020. É raro que coincidan nas súas valoracións, pero seguen en moitísimas conversacións nos claustros dos centros educativos. Aos múltiples cambios normativos vividos no transcurso do seu tempo docente, sucédelles algo parecido ao que aconteceu en Palestina no mesmo período.  O Libro branco da LXE dicía en 1969 que “a desigualdade inevitable dos dons, determina sempre un horizonte de posibilidades”, e cantas normas educativas viñeron despois -igual que todas as que houbo desde o Regulamento Xeral de 1821 – en boa medida reiterado en 1857 pola “Lei Moyano”-, non cesaron de deixar fóra da súa atención altas proporcións de analfabetismo e semianalfabetismo, que non cesan de aparecer nos sucesivos Informes da OCDE desde 1962.

Non parece que, incluso cinguíndonos á etapa de restauración democrática, freásese a desatención a unha educación común digna e equitativa. Cando o gran risco da democracia actual é liquidar os dereitos sociais, os “nados para perder” -como os chamaba o sociólogo Rafael Feito en 1990- seguen perdendo o da educación. Non cesa, con todo, unha historia interminable de disensos, en que non chega o día dun “pacto escolar” que reaxuste o que non axustou o artigo 27 da Constitución en 1978. Levamos desde entón nove leis orgánicas, sen logralo.

TEMAS: Palestina.- Novo mapa estratéxico do Oriente Medio.- Dereito internacional.- ONU.- Educación Común.

MMC (06.10. 2025).