Hai demasiadas cuestións pendentes para ser optimistas.

 

Son moitas as razóns para que creza a alarma nun mundo que se move nun tempo máis provisional que nunca.

 

A macroeconomía non casa coa microeconomía. O FMI e a OCDE esperan que en España siga crecendo o PIB, e axencias de cualificación de riscos como Moody's, Standard & Poor's (S&P) e Fitch Ratings sitúan a España nunha posición crediticia AAA. Con todo, o informe último de EAPN-É, a axencia europea ocupada en erradicar a pobreza, aínda que indica que baixou algo respecto a outros anos, segue sendo das máis altas de Europa, É dicir, que a fenda de desigualdade medra: uns poucos teñen máis recursos, mentres os demais viven igual ou peor. En Madrid, por exemplo –a Comunidade máis rica en PIB/per cápita-, á beira das rendas máis altas convive unha proporción crecente das máis baixas, un contraste que se traduce fisicamente entre distritos acentuando unha diagonal da pobreza que divide o territorio como unha “diagonal”. A metáfora tomouse de cando, desde finais dos anos 50, a punto estivo de facerse unha “Gran Vía Diagonal” que dividise a cidade desde Colón á Praza de España. Diversos sociólogos usárona, sobre todo, desde 2003: a división sociolóxica crece, e pode aplicarse tamén a España, onde un 25,9% da súa poboación, é dicir, uns 12,5 millóns de persoas, seguen en “risco de pobreza”, o que equivale a dicir que o que ingresan apenas lles chega para terminar decentemente cada mes e teñen moitas carencias na súa vida diaria. Tampouco esta situación é uniforme nos territorios e, entre persoas que están en risco de pobreza e as máis excluídas na repartición de bens, hai pobres máis pobres e pobres menos pobres. Entre ese amplo cuarto da poboación, destacan nenos e adolescentes cuxos datos non son para fachendear de nada, pois esta España de hoxe ostenta o récord europeo de pobreza infantil: alcanza a un 29% de nenos -un de cada tres está en risco de pobreza ou exclusión social- , e entre os 13 e 17 anos, a proporción é maior, supera o 37%. Ademais, diversas institucións ocupadas desde hai anos en que creza a solidariedade social confirman, que a pobreza se herda; soamente unha mínima parte dos fillos de excluídos superan a situación.

 

Nada se avanza nesta cuestión tirándose á cabeza os trastes. As grandilocuentes e rebuscadas acusacións mutuas –en que o “e ti máis” entre políticos e políticas non cesa-, só infantilizan máis esta sociedade.  Todo se estanca nun individualismo hedonista moi comercial mentres se deteriora máis unha situación que vén de lonxe, mentres se dilúe toda responsabilidade máis aló dun próximo inconcreto ao que se lle adscriben diversas secuelas “naturais”. O suposto de tranquilidade que se constrúe aspira a que todo pareza en paz, dentro dunha orde en que crece o racismo e as variadas modulacións da queixa antisocial facilitan que os máis fortes sigan sacando proveito dos máis débiles. Mesmo cando, despois das  loitas do obreirismo decimonónico contra o dominio absoluto dos propietarios, logrou abrirse paso un “Estado social” e, cara a 1945, o “Estado de Benestar”, nunca desapareceron os freos, inconvenientes e escusas, para que todo seguise como sempre fora: uns poucos sentíndose superiores para servirse da inferior situación dos demais. Merece a pena reler o Robert Castel de 1995 en: A metamorfose da cuestión social (unha crónica do asalariado), para redimensionar unha Historia que non adoita aparecer nos libros de texto de colexios nin institutos. Aínda por riba, ben por ignorancia, ben por conveniencias oportunistas, o que contan os noticiarios non se desprende dunha rudeza ética en que o mundo está en mans de personaxes  que xogan a ver quen é o emperador nunha Terra, en que que cada dúas por tres algunha DANA interrompe a turistificación masiva dos terráqueos. Nin o liderado de Europa pinta nada nesta ruleta, nin menos os actores secundarios. O máximo expoñente é o que volve suceder en Gaza, onde nada do que se dixo a semana pasada existe, e onde os sacrificados en honra de cantos miran o drama son os gazatíes; a lideresa da UE sorrí, e o que fan os demais socios é seguir o papel que lles corresponde como atrezo. E o que acabamos de ver e oír á propóstito de Ucraína, máis do mesmo tamén: ao autoproclamado candidato ao Nóbel da Paz non lle gusta que a realidade contradiga a súa axenda; coñece o conto do Rey espido, e no seu imperio mediático non quere aparecer tan parvo como o pintan.

Dawn Chorus, 2011. Museum Folwang, Essen

Idéntica liña argumental segue en España estes días a conversación sobre a educación de infantes, adolescentes e mozos. Os máis débiles, por agradecidos que estean a quen, con gran voluntariedade, tratan de poñer remedio ao desganado interese polo seu dereito a unha educación digna -equitativa coa doutros -, non poden evitar que, desde a Constitución de Cádiz -que quería en 1812 a súa “felicidade” e instauraba o ensino Primario-, cando empeza a campaña comercial do Nadal-2025 aínda haxa información contraria. É anómalo que o suicidio dunha adolescente, causado por bullying , acontecese sen que no seu colexio seguisen o protocolo para tales casos; por desgraza, non é a primeira vez que sucede algo así. E é indignante –porque é a enésima vez que se repite- que, ao mesmo tempo, outra manifestación de docentes - cantas van desde 1975?- reclamase estes días mellores condicións laborais, entre elas, un cociente máis axeitado nas aulas e menos conto. Ambas as cuestións remiten, á súa vez, a unha longa cadea de causas e efectos que veñen do momento inicial da regulamentación xeral do ensino en 1821. Unha pelexa xorda pola “liberdade educativa” logrou repetirse tanto en desleixados desencontros que, como país, aí seguen crónicas significativas sobre a propagación dunha “liberdade” ligada ao libre mercado e asociada a pretextos ben distintos dos que liberan ao común dos mortais. Sen contar o seu uso retorcido nas etapas escolares, esa “liberdade” posibilitou, desde 1996, que o universitario público se deteriore, e que os chamados “chiringuitos” expidan todo tipo de títulos con tal que alguén os pague. A tardía normativa que pretende frear ese negocio non atalla que a Consellería madrileña o propague; tan só parece facela caer na conta de que algún parche ha de poñer á Complutense –entre as outras universidades públicas- para que non acabe no despezamento. 

 

O momento é apto, sen dúbida, para ver os pés de barro desta democracia –en especial a educativa-, pero todo indica que nos entreteremos en sisudas elucubracións académicas sobre a luz emitida pola Ilustración, e en se é máis apropiado o pesimismo ou o optimismo porque prosiga a mesma orde moral do Antigo Réxime. Goya denunciouno en 1799: “O soño da razón… produce monstros”.

 

TEMAS: “Liberdade educativa”.- Público/Privado.- Razón/conveniencia.- Ilustración/Antigo Réxime.- Dereito Internacional/Colonialismo.

A dignidade democrática non o ten fácil

Imos parcheando con fórmulas parciais, máis amarradas a un pasado de poderes desiguais que a unha igualdade reconciliadora.

 Nos debuxos de Sáenz de Tejada sobre a Guerra Civil, os que apareceron en libros como o Poema da besta e o anxo, de José María Pemán (1938), e en murais institucionais, mostran aos anxos coidando de “os bos” coa mesma harmonía que gobernaban o mundo na cosmogonía medieval. Aquel imaxinario pictórico simulaba que Deus mesmo guiaba os asuntos españois e, por suposto, a concordancia nacionalcatólica co Novo Estado. A educación, por exemplo, recuperara o que Manuel Azaña, distanciado do que lle ensinaran os agostiños  no Escorial, contaba no Xardín dos frades en 1927: “A historia guisada en pocións caseiras polas súas paternidades nutriu a nosa conciencia española; adquiriamos un extracto do saber, resumido en conclusións edificantes. Non estabamos chamados a saber demasiadas cousas máis aló de refutar a tanto inimigo como tivera o catolicismo, pero si a ter contento ao Deus incorporado ao ser de España, a súa obra desde a eternidade”. Debiamos “zurcir o ideal puro cristián de perfección exterior e de santificarlo polas obras… que nos tocasen na vida”. Antes de exiliarse, dixera no Congreso, o 13.10.1931, que “a obrigación das Ordes relixiosas católicas, en virtude do seu dogma, é ensinar todo o que é contrario aos principios en que se funda o Estado moderno. Quen non teña experiencia nestas cousas, non debe falar”. En abril de 1933, cando no Bienio Negro se despreocuparon da escola, segundo anotou nas súas Memorias políticas e de Guerra (1978) preguntara: É que a obra republicana “será, unha vez máis” outro intento que afunda no medio da indiferenza xeral ou dos golpes da hostilidade necia e bárbara dos partidarios de conservar a España na súa pétrea inmobilidade dos séculos pasados?”.

Max Aub confirmaría cara a onde derivara aquela dúbida cando, en A pita cega: diario español, relatou en 1995 a fugaz visita que fixera a España desde o exilio, en 1969. Durante aqueles 74 días, o emblema do xugo e as frechas campeaba na fachada de Educación e os españois, para saír adiante, trataban de esquecer o sucedido trinta anos antes. A España deste dietario é a dos vencedores, sen espazo para os mortos e os exiliados: a España democrática “esvaerase”. O autor volveuse a México sorprendido do pouco que a destruída aspiración republicana interesaba aos seus interlocutores. No seu recordo, A pita cega “era España non polo cartón de Goya, senón por ter chocado ovos doutra especie”. O título do seu libro distanciábao dos esquecedizos de entón e os que viñeron despois da CE78, en que o tempo escolar, ao non ser descolonizado do pasado anterior, segue sendo en non poucos aspectos un museo e non unha modernizada institución de futuro.

O Papa actual, coma se non pasara nada desde a IIGM –mesmo nas distintas Teoloxías que se sucederon- , morriñoso da “teoloxía perenne” tomista que impuxera León XIII como áncora segura, pide aos filósofos “cuestionar e ofrecer” un “diálogo entre fe e razón e Iglesia e mundo”; nada di do papel que xoga o Vaticano en prol da verdade e do ben, nin do que xogase nas súas alianzas co poder secular para impoñer unha versión determinada. León XIV falaba  o 18.05.2025, ao comezo do seu pontificado, dunha Igrexa que “se deixa cuestionar pola historia” e é “fermento de concordia”, “fermento de unidade e fraternidade”. Que grao de “conversión” mostre respecto a ese pasado está por ver. En España, os Acordos de 1976-1979, seguen vivos. Sen cambios notorios máis aló dos imprescindibles para aparentar a neutralidade do “aconfesionalismo” na CE78, este estatuto heterónomo de verdade e ben que soporta a presenza da Relixión no campo educativo e outras inxerencias na lexislación social española, non está polo labor dialogante, senón pola “cultura de cristiandade” que revivía os seus tempos medievais nos anos cincuenta e sesenta.

 

Apocalise flamenco, 1313.  Biblioteca de Francia

Os partidos políticos, pola súa banda, non moven esta ficha, tan propensa a que canto poida afectar á identidade e cuestións anexas complique as pelexas máis polo poder bastante máis e se perdan posibles votantes. A vida social dos españois secularizouse e esta cuestión do confesionalismo aparenta ser máis anodina, pero todos os días os medios de comunicación emiten mensaxes que non varían a substancia de canto foi unha longa tradición hieropolítica. Os aires que sopran de EEUU favoréceno. Por exemplo, a concesión do premio Nóbel da Paz a unha activista venezolana, axustada ou non ao que supostamente debe ser ese galardón, converteuse en algo parecido ao que dixo Mark Twain respecto a outros acontecementos do pasado: “O primeiro que fai o púlpito, xubiloso, é proclamalo obra de Dios e exhortar ao pobo para caer de xeonllos e profesar o seu agradecemento” (Cartas desde a Terra, 2006). Aproveitar para insultar a quen por disentir son “inimigos”, non cidadáns con dereito a usar razoablemente das súas neuronas, é seguir vendo o mundo desde un sentido monopolístico da verdade e do ben. Trump, líder neste tipo de lóxica do poder absoluto –e indubidable seguidor da nova galardoada polos suecos-, non parece quedar satisfeito e el mesmo escribiu que nesta ocasión púxose “a política por encima da paz”. Non lle gustou e optou por reaccionar con este sofisma e ver se, despois do que asinen esta semana no Cairo, logra posicionarse mellor para o premio do ano que vén e que sexa por aclamación. Como os emperadores romanos, espera que lle constrúan un arco de triunfo que desvirtue o que lle levantaron a Tito, á beira do Coliseo.

Coma se buscar unha convivencia tolerable no mundo fose imposible, e inadecuado á lei do máis violento, abundan nos medios e nos espazos da cotiandade persoas e grupos que elixiron secundar a ira ante canto non coincida exactamente co que lles din no primeiro chío ocorrente que lles escribe alguén. Esta norma de racionalidade e ética colectiva medra exponencialmente a medida que siareiros políticos danlle ás en intervencións, cada vez máis frecuentes e inanes, máis atentas a ver inmoralidades nos demais e nunca dispostas a pedir desculpas polo que fixeron e non deberían facer. A coincidencia en proclamar “liberdade”, sen facilitar que todos e todas teñan coñecemento documentado do acontecido a cantos demócratas loitaron por ela, vai do mesmo: medo á razón dos demais reclamando dereitos conculcados. Desde antes de 1978, diversos informes e estudos reclamaron atención á “Historia” que se explica nos centros educativos e, agora mesmo, un da Facultade de Pedagoxía de León, ao respecto ocúpase do deficitario tratamento que ten a Historia actual. E a cuestión é se as xeracións actuais han de esperar a ser vellas –como sucedeu a moito de posguerra- para decatarse razoablemente do que deberían coñecer. A quen favorece este silencio , tan concordante coas hexemonías de outrora?

TEMAS: Historia.- Narrativas actuais.- Racionalidade dialogante.- Ética comunitaria.- Pervivencias políticas do pasado.

MMC (13.10.2025).

O novo mapa de Israel pode confirmar un gran retroceso xurídico

 

En outubro de 2025, está a punto outra vez de reducirse e case desaparecer o que foi Palestina.

En 1945, case terminando a IIGM, descubrírase o gran Holocausto nos campos de exterminio nazis. E en 1947 a Resolución 180 da ONU aprobou a partición do territorio que estaba baixo mandato británico en dous estados: Israel e o Estado Palestino. Cantos docentes explicaban “a cuestión do Oriente Medio”, cada curso tiveron que cambiar os mapas políticos daquela zona estratéxica e, “en presenza da ausencia crecente”, de que falaba o poeta Mahmud Darwish, foron contando as sucesivas diminucións do territorio para os palestinos e a expansión do que sucesivas guerras foron entregando aos colonos israelís. Con máis ou menos acerto, durante todos estes anos e, sobre todo entre os que van despois da “Guerra dos seis días”, en xuño de 1967, as xeracións de estudantes españois, desde que se estableceu o COU da Lei Xeral de Educación en 1970, tiveron unha explicación máis ou menos acertada do que se cociñaba nesa parte do mundo. Que non era algo exclusivo do debate territorial, vírono pronto en 1973 coa crise do petróleo, e se repasan os seus libros, apuntamentos e recordos é posible que poidan asociarlle historias nada colaterais, como a crise da Canal de Suez en 1956, e, do tempo posterior, unha ladaíña de conflitos que alcanzaron tamén a Irán, Iraq e outros territorios desa clave de comunicacións comerciais entre Asia e Europa.

En todas as confrontacións, un Israel vitorioso e cada vez mellor fornecido, afianzaba unha posición non só territorial, senón tamén no plano favorable a cantos teñen poder económico suficiente para xustificar tanta conflitividade desde o plano xurídico das relacións internacionais. O que estes días se ventilará no Cairo, non só é practicamente a extinción da Palestina anterior a estes 78 últimos anos, senón tamén unha mentalidade arruinada no plano xeoestratégico. Unha vez máis na Historia da humanidade, estamos a piques de ver confirmada unha lei primitiva e, en aspectos fundamentais, contraria a canto avance no dereito de Xentes primeiro, e no da Declaración Universal de Dereitos Humanos puido establecer tamén a ONU, en París, un despois do de Palestina, o 10 de decembro de 1948.

Esta regresión é allea a todo apoio aos masacrados en Gaza e Cisxordania. As múltiples manifestacións que se sucederon estes días en toda Europa -por moito que medrasen en cantidade de persoas protestando por tanta morte inútil e tanto odio acumulado- non lles importan aos avariciosos acaparadores do que non é seu. E o peor é que xestos simbólicos como o dos voluntarios da frotiña da Liberdade, coa súa chamada de atención sobre o que en Gaza estaba a acontecer, non só foron repelidos polos militares israelís coa forza e os insultos contra o dereito internacional, senón que foi motivo de gran repulsa parlamentaria. Na Asemblea de Madrid, a presidenta da Comunidade e os seus segundos de a bordo sacaron a pasear o seu propio desprezo pretendendo educar aos madrileños hai catro días no que convén ou non á orde política e social que protexen.

Fotografía da Exposición "Gaza a través dos seus ollos" da UNRWA e o ECHO. Museo Thyssen-Bornemisza

É este un deses momentos fortes en que merece a pena repensalo case todo. Por exemplo, se avanzamos tanto como suxire que esteamos en 2025 e non en plena etapa feudal, cando o señor era o dono, ata do dereito á vida e os servos debían servizos e prestacións ás súas conveniencias e antollos. Tanto “progreso” desenvolveu o ser humano, para que todos os días se reconforte á hora en que o telexornal lle mostra o prácido que é non estar entre as 67.000 persoas que en dous anos viu morrer? Por que non pensar que, por idénticos despropósitos, pódelle tocar a el ou aos seus fillos unha lotería semellante, sen que ninguén se conmova nin proteste? A cuestión non é se se repite a Historia ou non, nin se hai unhas forzas superiores que determinan o destino do mundo. A cuestión é que, dalgún modo, nos países democráticos todos somos responsables porque votamos a uns ou outros gobernantes, conscientes de que cremos que defenden mellor os nosos intereses que os seus adversarios e, ante situacións deste tipo, están aí pero non defenden os dereitos que son de todos e garantía para todos. Ás veces , fan o que poden, pero oíndo a outros e outras, é penoso. Ese é o destino: o que marca unha repetida inclinación a decisións mal tomadas, por mala información ou por desidia.

Quen leva anos traballando no mundo educativo, poden engadir outra gran dúbida. Ten que ver coas queixas sobre o pouco alcance que adoitan ter nas súas aulas as reformas educativas. Algúns lembran aínda a Lei de Ensino Medio de 1938, outros encomian moito a de 1953, de Ruiz Jiménez; son máis os que non se apean de que a LXE de 1970 era fenomenal, outros din o mesmo da LOXSE, vinte anos posterior, e, en fin, a LXE de 2006, a LOMCE de 2013 e a LOMLOE de 2020. É raro que coincidan nas súas valoracións, pero seguen en moitísimas conversacións nos claustros dos centros educativos. Aos múltiples cambios normativos vividos no transcurso do seu tempo docente, sucédelles algo parecido ao que aconteceu en Palestina no mesmo período.  O Libro branco da LXE dicía en 1969 que “a desigualdade inevitable dos dons, determina sempre un horizonte de posibilidades”, e cantas normas educativas viñeron despois -igual que todas as que houbo desde o Regulamento Xeral de 1821 – en boa medida reiterado en 1857 pola “Lei Moyano”-, non cesaron de deixar fóra da súa atención altas proporcións de analfabetismo e semianalfabetismo, que non cesan de aparecer nos sucesivos Informes da OCDE desde 1962.

Non parece que, incluso cinguíndonos á etapa de restauración democrática, freásese a desatención a unha educación común digna e equitativa. Cando o gran risco da democracia actual é liquidar os dereitos sociais, os “nados para perder” -como os chamaba o sociólogo Rafael Feito en 1990- seguen perdendo o da educación. Non cesa, con todo, unha historia interminable de disensos, en que non chega o día dun “pacto escolar” que reaxuste o que non axustou o artigo 27 da Constitución en 1978. Levamos desde entón nove leis orgánicas, sen logralo.

TEMAS: Palestina.- Novo mapa estratéxico do Oriente Medio.- Dereito internacional.- ONU.- Educación Común.

MMC (06.10. 2025).

Moitas esperas actuais non adoitan albergar esperanza

A esperanza parece cambiar de bando, e os que a abandeiran agora son decepcionados de expectativas sociais anteriores.

 

A oratoria de Trump fai anunciou doutra era. Na sede da ONU de Nova York deixou mudo a máis de medio mundo e, en practicamente unha hora, veu dicir que se todos lle fan caso, el arránxao todo. Entre o que ignorou ou negou e o que dixo solucionar en apenas uns meses –nada menos que sete guerras, segundo el-, propugnouse con méritos para o premio Nóbel da Paz. En menos dunha hora máis coroarase a si mesmo definitivamente como o gran emperador, sen ONU nin multilateralismo político por medio. Bástase a si mesmo cos seus apaños de crecepelo barato.

Por agora, fixou, urbi et orbi, a doutrina salvífica do cambio con que anima moito o que fai, para sintonizar co que entende debe ser o gran cambio histórico. Na súa mensaxe conta con que , mentres uns se poñen a favor do que dixo -pois expresou o trumpismo que querían oír-, os seus opoñentes, que en EEUU parecen calados -e en Europa, apenas traspasan o diplomático silencio-, poucos se opoñen en público ao neocolonialismo que revelou na ONU. Como outros asuntos de gran relevancia, a corrección política deixou este discurso en materia opinable. Coma se dese igual a verdade con que se chaman ás cousas, e ser o xusto de como deban chamarse, era indiferente como as chamase. Pero a validez e o rigor de canto alí se proclamou ,á vista de todo o mundo, foi que un supermillonario –dos duros de pelar nos seus negocios- podía dicir o que quixese e que esa era a doutrina; contaba con abundantes lobbys, intereses e medios, para impoñer a súa verdade.

Entre os dogmas operativos que deixou anunciados, e que os seus fieis xa propagan, o primeiro é que só el ten razón. En nome da súa verdade, non só permite anular aos seus adversarios –convertidos en inimigos a bater-, senón que canto se fixo desde a fundación da ONU non existe; non se expuxo como el quixese que fose e, `por tanto, é coma se non existise. O percorrido rápido por canto puidese contradicir a súa visión da realidade histórica dos últimos oitenta anos pasados indica que na narrativa nova que lanza ao mundo ese pasado ha de reescribirse, con nada  de memoria, nada de historiografía, e moito de revisionismo. Sobre todo, en canto se refira ás implicacións analíticas da actividade humana na Climatoloxía e a Biosfera. Segundo a nova doutrina, o relativo ao Antropoceno é tabú ou falsidade e, por tanto, debe negarse sistematicamente, por máis que as Conferencias internacionais do clima o avisasen desde hai máis de cincuenta anos.

A segunda gran tese -dogmática- é que, fronte a tanto adversario empeñado en dicir que hai que, ante a inminencia dos riscos que pesan sobre a humanidade precísase máis solidariedade colaborativa, o urxente e inapelable é que PRIMEIRO AMÉRICA. É dicir, que a norma e contraste do ben ou do mal de canto se faga ou deba facerse, é a conveniencia de que sirva a EEUU. Como en todo imperialismo, segue vixente a lei do máis forte e os demais han de someterse. A antiga Pax romana revitaliza, despois de 2.400 anos, aranceis cada pouco, impón a súa moral social a cantos tenten poñerlle obstáculos, a súa diplomacia de cañonera -que tanto gobernou o seu “patio de atrás” durante décadas-, reviviu nas sete guerras que di acabar, nega recursos económicos a unha ONU en que non deixou de exercer o ser veto sistemático a canto non lle gustaba e, para remate, consolida ao seu antollo con aliados como Netanyahu, unha peculiar “reestruturación do Oriente Medio”.

A partida de cartas 1948-1950. Balthus. Museo Thysenn, Madrid.

Esta norma de gobernanza remite a política do presente a mitificación de un pasado en que todo vale. A racionalidade discursiva cede paso á lóxica do invento de comenencia dunha verdade que proclaman medios amigos, ben engraxados de beneficios se non contradín as dúas teses anteriores. Segundo Trump, EEUU está a vivir o seu mellor momento histórico; non engade que, a conta dos recursos que detrae do resto do planeta, non sexa que alguén quede sen participar en tan gloriosa depredación.

 E agora, que?

Sentado o anterior, explícase que a esperanza non sexa o que era. Os que a tiñan desesperan, e os decepcionados con políticas que supuxesen un avance na conquista dos Dereitos Humanos –outro fito de 1948, despois da IIGM-, anímanse coa esperanza de que ese horizonte se volva a como era antes de que Hammurabi inventase un mínimo código relacional; a lei máis natural –entenden- é que o peixe grande se coma ao mozo; non fai falta máis e que cada pau aguante a súa vela. O mellor dos sentimentos morais é o do proveito duns poucos; quen non estea capacitado para esta estreita marxe de humanidade, que se retire, ou será ignorado con todas as da lei, vilipendiado por estorbar . O gran instrumento que teñen para que non se note moito o seu empeño misional, é afirmar e negar o mesmo todas as veces que faga falta; tratan de facer ver aos demais que non se contradín, senón que velan máis que ninguén pola verdade e, empeñados en ter razón –e con medios para que pareza que a teñen- aí están eles pelexando denodadamente. É soado o colaboracionismo que atopan na complexa realidade, sempre con tantas arestas que sempre hai algún xuíz que, experto en inquisición  prospectiva, estea disposto a batallar  pola nova crenza, facendo crecer o despropósito de cantos os tachan de ignorantes, negacionistas e montaraces.

Para que nada falte, recorren ás súas propias tradicións, abundantes, por certo. Nihil novum sub sole, e menos neste panorama doutrinal do que Menéndez e Pelayo deixou unha gran guía de “heterodoxos”. Desde a estatua que lle lembra na Biblioteca Nacional, ben podería testemuñar que, antes da Thatcher e Reagan, xa o século XIX proporcionara ás variadas gamas do conservadurismo amplos recursos para frear canto tentase mover “a orde debida”. As nostalxias de tradicionalismos seguen dando vida neste presente aos máis aplicados en España a privatizar o común, de modo que só “os máis capaces” dean a talla para moverse na desesperanza. Mirar que pasa nas Comunidades autónómas en cuestións como Sanidade, Educación ,Medio ambiente e servizos sociais e verán quen é os propagadores do trumpismo en España. Lean amodo medios dixitais cunha liña editorial tan iluminadora como a do Debate, que retomou a que, en 1910, pugnaba por “a súa” verdade única. A seguidista de Trump confirmarana os patrocinadores desta cabeceira para mediados de novembro, nun congreso  en que propoñen aos seus seguidores “reivindicar a virtude da esperanza”. Nun momento “de crise cultural en Occidente”, segundo din, o relatorio inaugural no CEU de Madrid estará a cargo de Kevin Roberts, presidente de Heritage Foundation, gran protagonista no goberno actual de EEUU.

TEMAS: Dereitos Humanos.- ONU.- O común e o privado.- Heritage Foundation.- Negacionismo integral.

MMC (29.09.2025)

Mala educación -e mala conciencia- desprezan a agonía de Gaza

Unha hipertrofiada manipulación das palabras pretende que todos esquezan unha terra sementada de entullos e miseria.

Algúns opinantes, responsables outrora de acontecementos parecidos aos que durante estes dous anos últimos asolagan os noticiarios, non cesan de dicir parvadas por ver se conseguen moitos likes (“gústame”) nas súas contas de redes insociais. Cantos máis polgares cara arriba ou máis corazonciños acumulan, máis satisfán a súa melancolía e, coa retroalimentación que xeran a unha IA determinada, máis se concilia o nseu infantilismo coa vellez irreparable e máis fan crecer a hipertrofiada circulación de lixo mediático.

Outros que, fóra ou dentro dos nosos lares, exercen como representantes de quen os vote nunhas eleccións, utilizan o paroleo nas mesmas canles engadindo decisións de idéntica coherencia sintáctica. Desde EEUU, con Trump á cabeza desta pedagoxía, a demostración de matonismo imperialista en canto aconsella, suxire e executa, sitúa aos gazatíes e palestinos ao nivel da sola das súas botas, posición en que trata de colocar tamén a cantos digan algo que contradiga ou minusvalore as súas outras políticas. Os Dereitos Humanos -en particular o da liberdade de expresión-, tanto dentro como fóra do seu país, tráenlle á expectativa e canto poidan pensar os demais élle indiferente, como acaba de demostrar co fiscal xeral do seu país e, no diálogo sobre asuntos conflitivos, nunha recente votación na sede da ONU, en Nova York, respecto á representatividade do Estado Palestino. Antes do debate que terá lugar estes días, o seu apoio incondicional á política de exterminio de Netanyahu só espera á repartición de dividendos que se xere tras o desentullo de Gaza. A fase reconstructora desta franxa -Terra prometida para novos colonizadores- levarán a cabo os prometedores de novas experiencias turísticas, publicistas de paz, irmandadora entre os pobos.

Parecido paradigma de Far-West orienta, en terras españolas, aos afoutos defensores de supostos valores patrios. A compaixón, a humanidade e os dereitos básicos, iguais para todo ser humano polo feito de existir, non existen; nin parece que ninguén lles falase deles nin, sequera, de que teñan constancia de que están recoñecidos na CE78 como base xurídica do ordenamento democrático. Non recoñecen que estean en risco en canto acontece nun asunto decisivo na convivencia global, multilateral. Prefiren revitalizar o odio, a forza e o medo ao outro. A Guerra contra Palestina é un xenocidio que xa leva no seu haber máis de 65.000 mortos -entre eles máis de 22.000 nenos,  e que algúns observadores multiplican por dez-, máis os centos de miles de refuxiados, unicamente sérvelles para poñer de volta e media a un Goberno con cuxa sensibilidade humanizadora coinciden cada vez máis países -incluído agora o reino Unido e moi pronto Francia, que tantas responsabilidades tiveron nesa zona ata moi entrados os anos corenta. Foi lento, pero a empatía de moitos opositores españois, en particular a de voceiras hiperventiladas en xestos e palabras de suposta indignación, xa deixa exemplos contrarios á convivencia democrática dos seus votantes co resto da cidadanía.

Rendibilidades do nominalismo

Todo lles vale para dicir que son audaces e que xa está ben de que non lles deixen gobernar a eles. Desde o principio, botaron man do emprego máis ou menos axustado do termo “XENOCIDIO”, coma se con disputar se son galgos ou podencos non viñese o lobo, en principio contra os gazatíes e, colateralmente, contra quen ouse contradicir canto queren que digan os demais. É mellor “masacre”, “exterminio”, “etnocidio”, “matanza”, “progromo” e “holocausto”? Nese falso debate, ao que faltaron as súas psicanalistas, acompañáronos miles de opinadores pendentes da man que lles dá para comer máis que da realidade que deberían explicar a lectores e oíntes. Desde hai unhas horas, con todo, desde que viron que España non está soa nesta pelexa fronte ao expansionismo israelí, frearon un pouco, pero atrás deixaron grandes oportunidades de practicar a decencia. Non lle deron ao Goberno a baza da concordancia en “política exterior”, tan publicitada outrora e, ao mando de Tellado e Ayuso, non pararon de regodearse na patalexo enrabuxado. Á madrileña, o papel permanente de Mademoiselle  Rottenmeier, que liamos en Heidi,  non lle pega, e máis se lle rolda a idea de que vale máis. En canto ao ferrolán, móstrase como O Guerreiro do anteface ou, talvez, O Capitán Trono, a súa ansiedade por disimular a incompetencia cazurra do seu xefe coincide con que ambos lle marcan o paso. Seguirano facendo ata os “idus de marzo”, de que tanto sabe Casado, o defenestrado.

Ela, por agora , coas mañas que foi aprendendo das notas que lle transmite o equipo de MAR, o seu escudeiro, decidiu sacarlle partido ao inconcluso final da Volta a España cun evento en que se vexa ben que está aí. O de Gaza e os gazatíes tráea  sen coidado, como tamén que contradiga canto fixo ou dixo de Ucraína. Élle máis rendible ser fiel a FAES e os seus mentores e, como está entre “os que poden facer” que dicía Aznar, preocupado por Occidente, brindoulle a súa decisión de coartar aos profesores e mestres, para que non falen destas cousas nas aulas. Este peculiar referendo á “liberdade de ensino” reitera que os obxectivos dos centros educativos han de avirse co que pense o gobernante de quenda. Por nulos que sexan en distinguir a Viriato de Witiza, o que menos lles importa é que os ensinantes de Historia o saiban facer. Onda os de Filosofía téñeno mal sempre para ensinar, e non é o momento para que lembrar que dicía o Prólogo da Lei de Ensino Medio de 1938. Poida que a norma madrileña última sexa esa, pero se van máis atrás, atoparán nos Feitos e ditos memorables, do historiador romano Valerio Máximo (da época do fillo de Nerón, Tiberio), que a moito gobernantes só lles gusta que conten historietas, das que as criaturas deduzan a “boa conduta” que deban seguir. Temen que a Historia -e o bo xornalismo- descubran a verdade do Rey espido. Non lles é rendible que, nun mundo moi incerto, o alumnado se decate de que as súas vidas poden estar en mans de políticos/as desmemoriados/as.

TEMAS: Dereitos Humanos.- Estado palestino.- Gaza.- Redes sociais e política.- Historia e convivencia social.

MMC (22.09.2025)

A postura “correcta” ante canto acontece é máis indefinida ca nunca

Parece propiciar que o optimismo milite no bando menos favorable ao benestar común.

A atención a canto se move entre EEUU, Palestina, Ucraína, Bruxelas, Londres ou Madrid, ou o que de modo máis ou menos mimético traducen as pequenas liortas de parlamentos españois, nalgunhas autonomías ou sobre todo no Congreso e Senado, non deixa dúbidas ao redor do que cada cal entenda como posición “correcta” ante canto ocorre aos humanos sobre o planeta Terra. Hai quen di que estamos ante un gran cambio xeracional -coma se fose algo superficial- e hai quen, centrando a atención nos cambios económicos, observan que as vellas maneiras dos máis fortes procuran aproveitar as debilidades dos fráxiles para aumentar a rendibilidade das súas innovacións tecnolóxicas. Despois de “a globalización” dos anos noventa, xa é posible reimplantar as formas decimonónicas do dominio capitalista sen que as interferencias das  leis e institucións de benestar social se crean necesarias. Xa hai nativos dixitais suficientes para que, de modo divertido, mentres aceptan que a IA lles arranxen a vida, non sintan necesaria unha educación digna, unha sanidade adecuada ou unha vivenda que mereza a pena. O ben común, din, encerra gastos inútiles, cando o benestar é competencia estritamente individual, que non ten arranxo sen o “esforzo” de cada un.

Namentres, a política e o político, o comunitario e esixido de corresponsabilidade perden terreo. A esquerda fala con medo diso e, na dereita, personaxes conservadores, encerrados en círculos de poder moi limitados, non teñen empacho en revitalizar maneiras e estilos que nada teñen que ver co respecto ao diálogo e a pluralidade. O seu autoritarismo é cada vez máis provocador e a linguaxe de que botan man deixa pálidos os manuais de insultos de que, desde os sofistas gregos ata A arte de ter razón (1864) de Arthur Shopenhauer, hai documentación. Nos clubs de adestramento das últimas remesas deste segmento parlamentario trabállanse , máis que os principios de Maquiavelo , as técnicas propagandísticas de Goebbels e, a cantos perdesen a vergoña faladeira, adéstranos en que saquen proveito ás  análises de Lakoff, Non penses que foi un elefante (2004), para controlar as estrataxemas da linguaxe con que dominar a opinión pública. Con ese material, enfróntannos logo a desenmascarar as denuncias que no seu día fixeron Susan George no Informe Lugano (2001) ou Naomí Klein na Doutrina do schock (2007), ou calquera outro informe serio máis recente. O presentismo dominante esixe ser hábiles con canta intriga consiga interpoñer obstáculos ao ascenso mediático do adversario, ao que se deshumaniza sen piedade.

De Utah á Volta

O tráxico final dun activista provocador, Charlie Kirk, na Universidade de Utah, deu pé a Trump e os seus a culpar a “a esquerda” e pregoar que estaban no ”lado correcto” de onde había que estar neste momento. É dicir, que a morte deste correlixionario era instrumentada para demonizar aos discrepantes do conservadurismo xenófobo, armamentista e neocolonial do republicanismo triunfante. Un ensaio publicado no Editorial Século XXI nos anos noventa mostraba como os insultos, falsidades e sambenitos que se colgaban aos cristiáns antes do Edicto de Constantino, no ano 313 d. C., foron os que estes empregaron despois, por exemplo, contra os xudeus; tan reavivados foron que alimentaron os fornos crematorios do Xenocidio nazi. E en España, aínda que os sobrevivintes do estilo educador da posguerra son cada vez menos, aínda son moitos os que, lembrando a escolaridade dos anos cincuenta ou sesenta, saben cal era o “lado correcto” da historia que lles tocara; cada vez que oían falar de “a Cruzada” e de como Don Pelaio iniciara en Covadonga o predominio ideolóxico dos que mandaban, impoñíaselles unha “memoria obrigada”. Isto mesmo zumega, na coxuntura actual, canto toca de modo directo ou indirecto ao que acontece entre Israel e Palestina desde hai máis de dous anos. Os moitos miles de mortos, famentos e desprazados -nenos incluídos- non importan. Desde EEUU e Xerusalén, e desde instancias mediocres próximas, non interesa a versión real do que vemos día a día os telexornais: bombardeos sen conta nin razón, absolutamente fóra de toda “guerra xusta”, masacres obsesionados por unha suposta tradición da máis ortodoxa dogmática sionista. Nunha  España colonizada e dependente, algúns responsables de asuntos comúns preferiron coller con papel de fumar a palabra “XENOCIDIO” e soster que non valía para protestar contra a propaganda israelí. Máis lamentable é aínda que dixesen que non era asunto dos españois, coma se defender os Dereitos Humanos e, en concreto, o dereito á vida, non lles afectase.

Como aprendices de bruxo, ata os malabaristas teñen máis respecto aos xogos cos bastóns de lume . O uso urbano de Madrid é cada vez máis hostil á maioría dos seus cidadáns: recobra vixencia o MADRID ME MATA da  revista homónima en 1984 . A protesta rueira que a tarde do domingo reproduciron as cámaras a modo de final abrupto da VOLTA, só é un anticipo da fartura que xera a demasiada xente cando os predispostos pola propaganda da liberdade de tomar cañas esgrimen maneiras contraditorias coa convivencia democrática. O risco dos esvaramentos semánticos -como o que din tivo Tellado con “cavar fosas” -vai máis aló da deslexitimación da linguaxe que Feijóo acentuou desde a súa chegada á rúa Xénova. Cantando que tamén “lle gusta a froita”, parece dirixir a charanga diaria de quen inventa e conspiran co rancio método de insultos e provocacións. Para un futuro máis imperfecto, fáltalle citar a Biblia, que, a recado, leu no colexio marista de León; a Netanyahu válelle para xustificar os desmáns que provoca en Palestina invocando o Libro dos Xuíces. O problema é que hai outros 35 libros do Antigo Testamento e que, por exemplo , di “…A túa vida estará pendente dun fío, terás medo de noite e de día” (Deuteronomio 28, 16-68). E cando chama “comunistas” a quen reclama xustiza social, non esqueza que o Novo Testamento anuncia: “A vosa riqueza está podrida, os vosos vestidos están apolillados, o voso ouro e a vosa prata están tomados de ferruxe, que será testemuño contra vós e devorará as vosas carnes como lume…” (Epístola de Santiago, 5, 2-3).

TEMAS: Abusos da linguaxe.- Lealdade democrática.- Educación e urbanidade.- Ben común.- Dereitos Humanos.

MMC (14.09.25).

A estraña apertura de curso está a ser pouco orixinal

Curso a curso parecen querer que non nos despistemos e que aprendamos a soportar  designios superiores.

Despois dun verán infestado de incendios, fume e distorsións do que se supón que deba ser o descanso estival, este ano, ademais de que as subas dos custos de case todo -incluídas as do material escolar que cada familia copaga para que as criaturas exerzan o seu dereito á educación común-, as maneiras en que se desenvolve este mes de setembro volven todo o máis rancio do pasado. Este sobrepeso con que ha lidar cada cidadán, en plena resaca de volta de vacacións, preside os reencontros coas persoas habituais. Sen que ninguén llo propoña, inevitablemente aluden a cuestións das que se nutren as convocatorias de protesta, os manifestos de denuncia e, ante todo, a inquietude dunha vida, individual e colectiva, enrarecida de dúbidas, medos, inquedanza e desesperanza.

Para saber mellor a que aternos, que non perdamos o rumbo da submisión e a obediencia á orde debida -o dos máis fortes da tribo-, aí están os bocados interminables dos rusos sobre Ucraína, os 64.000 mortos que o expansionismo sionista causou ata o momento aos palestinos nos últimos 700 días, a ostentación demostrativa do poderío chinés e, de paso, os sinais inequívocos que, en formato de western, emite o actual presidente americano. Metade vaqueiro e metade Tío Sam, as súas actuacións exhiben un aparello do pasado. Aranceis mutables a capricho sobre os seus súbditos do mundo se alternanan con razzias  a inmigrantes e limitacións aos servizos sociais e á educación pública. A “guerra” -agora no centro do seu Goberno, non é mera “defensa”- e a publicidade oportunista das súas  posicións ante cantos discrepen -ou discrepasen- dentro de EEUU, é toda unha dinámica, non meramente simbólica. Lembran a figuras do pasado como Nerón ou ao propio Rei Sol pregoando os seus egos, e aventuran o modelo desexable de goberno en territorios do seu ámbito de influencia, como Europa.

En España, espazo fiel desde antes de que en 1953 se asinase  o “Pacto de Madrid” e os americanos de Eisenhower empezasen a americanizarla, esta tendencia ten abundantes discípulos e aprendices de bruxo. A escala nacional, advírtese a súa influencia, especialmente, nos chocalleiros comentarios -tan cheos sempre de razóns parecidas ou idénticas ás do líder actual americano e ata do israelí- que suscitan as cuestións mencionadas. Acompáñanas con similar balbordo neste momento as relativas a asuntos migratorios, vivenda, educación e saúde, servizos sociais e, con maior intensidade, as referidas a violencia machista ou proceden de situacións de desigualdade, desintegración e exclusión. A impertinencia bocalana crece, aínda que á listaxe de feminicidios -1315 mulleres desde 2003- correspondan os 25 últimos no que vai de ano. E incesante é -ignara case sempre de razoable coñecemento científico- cando sae a colación o cambio climático, coas súas múltiples implicacións en diversos aspectos do sistema produtivo, como a enerxía ou o sector primario, á que gandeiros e agricultores están especialmente atentos.

Escaleira no museo Stiftung Zollverein (Essen-Alemania)

Estatísticas hai do mundo educativo que, por razóns de conflito entre o privado e o público, seguen estancadas en cuantificacións proporcionais de “fracaso” que non desdicen -salvadas as lóxicas diferenzas- dun pasado sempre carencial. Agora ben, se o sistema educativo propiamente tal mostra déficits que non tiveron arranxo desde que en 1821 o “Plan Quintana” -36 anos antes da Lei Moyano- tratase de regulamentar a “Instrución pública”, as achegas dos políticos actuais á opinión pública, unha das maneiras principais de educación social que ten un país que presuma de democracia, non parecen inclinarse pola racionalidade do diálogo na convivencia colectiva. A realidade discursiva do que din e xesticulan ante a opinión pública, particularmente nos medios e, sobre todo, no suposto templo da democracia que din ser os parlamentos, é dun frentismo a cara de can. As súas razóns dan a entender que estar no Goberno é mandar, e estar na oposición consiste en derrubar aos que ostentan a maioría parlamentaria. O combate continuo e o emprego de linguaxes hiperbólicas e, a miúdo insultantes, desprezativos e, mesmo, deshumanizadores, clarifícase bastante se se advirte o rumbo político de cada cal. Un sentido de propiedade do poder e de canto implica gobernar embarga especialmente aos que se din “conservadores” e “ultraconservadores”. Parecen herdeiros dos tempos de Antigo Réxime, anteriores xa a 1789, en que ser poder e ter dereitos para exercelo, era basicamente cuestión de herdanza xenética de quen fora agraciados -coa bendición divina- de herdanzas e propiedades gañadas a “os inimigos”.

Bastantes referencias a esta xenealoxía transmitiron onte cantos, invocando sempre “a Xustiza” e a “separación de poderes”, racharon as vestiduras ante a presenza do fiscal xeral do Estado na inauguración do curso xudicial. Cando se cumpren anos, a memoria do dejá vu son inevitables. É o caso que, á memoria de quen isto escribe veu un discurso inaugural que máis dunha vez tivo que contar, o do ministro de “Educación Nacional” José Ibáñez Martín, ao comezo do curso 1940-41, proclamando no paraninfo da Universidade de Valladolid a verdade única que en diante se ía a ensinar e, ao tempo, as depuracións de profesorado que xa estaban en marcha desde que José María Pemán presidise a Comisión de Cultura e Ensino na Xunta Técnica de Burgos desde o 02.10.1936. A cuestión é se, oitenta e cinco anos despois, é esta liña de acción política é a que persoas que rexen institucións -supostamente democráticas- empeñáronse en que non esquezamos e que, sen razóns de ningún tipo, nos ateñamos ao seu criterio.

TEMAS: Democracia e Pluralidade.- Lealdade institucional.- Negacionismos.- Fake-news e hipocrisía social.- Aristocratismo autoritario.

MMC (06.09.2025). 

Realismo máxico do lume, o fume e a xestión do medio

As desmesuradas calores deste agosto propiciaron un confuso concatenamento de causas e efectos alleo ás leis da realidade.

Primeiro, foi Bendodo chamando “pirómana” a unha señora de Protección Civil, pendente das crecentes demandas de auxilio. Logo, veu Feijóo coa súa proposta de que o Exército estivese ao dispor das Autonomías; entre as súas medidas de cartón, o rexistro de pirómanos era a estrela duns remedios que non exercitara  na Xunta. E enseguida viñeron os coros anxélicos dos distintos círculos celestiais. Uns, no ronsel da non responsabilidade porque o culpable era o Goberno central, e mostrando os outros que estiveran aí, con máis medios que nunca mentres a maioría de dirixentes das Comunidades, celosos do seu poder territorial, non se ocupaban da eficiencia do exercicio das súas competencias. Entre tanto ruído, voces como a de Ana Belén Pontón advertiron da nulidade da mentira en política, mentres Margarita Robles desmontou, falacias sobre os medios de todos para atender tanta demanda de axuda nos aciagos días de crises. Persoas capaces de analizar sen trampas o desastre producido tentaron namentres que entendésemos o acontecido e que, de non prestarlle atención, volvería repetirse cada vez máis virulentamente. Antonio Turiel e Alfonso Fernández Manso merecen especial crédito, tanto por divulgar as características que, desde a mirada científica, ten ese espazo ecolóxico, como polas que conflúen, relativas ao quecemento global. O seu saber ilumina as causas que concorreron en que en apenas tres semanas 400.000 Has. de territorio de todos fosen arrasadas polo lume.

No fragor do debate político de se eran galgos ou podencos os responsables de tanto desenfreo iniciouse, igual que noutros desafortunados acontecementos, a procura de culpables coxunturais. Apareceron máis incendiarios que outras veces, avaliouse con máis insistencia a cantidade de medios dispoñibles e reapareceron demandas estruturais inatendidas. Bombeiros de distintas categorías e dependencias laborais –públicas e privadas, concertadas e voluntarias, autonómicas e estatais,  mostraron as súas carencias organizativas e salariais, crecentemente deficitarias na medida en que as dimensións dos incendios actuais superan amplamente os de xeracións anteriores. De todos os xeitos, no presentismo do queixume que ata Felipe VI expresou ao chegar a San Martín de Castañeda, bótase en falta unha maior atención a unha boa lectura do que a paisaxe calcinada mostra se non se alteran as súas liñas interesadamente.

 

 "Relevo prerromano. Fachada da Capela de Formigueiro (Trasalba.Ourense)". 

Como en tantos outras asuntos en que a memoria falla ou se lle obriga a que non lembre, na cambiante paisaxe rural xoga un papel determinante un proceso de máis de setenta anos de migracións da poboación. Este éxodo rural modificou  extensas zonas da paisaxe que, anteriormente, estaban configuradas en formato de damero ben cultivado. Ese “lugar ameno” do pasado – de que falaban con nostalxia no Renacemento, e reiteraron os pintores da saudade e a morriña aínda en tempos ben próximos- deveu aos poucos en verduscas paraxes de uniformidade, en que o arboredo e o mato se trenzan invadindo espazos agora incultos. Hai zonas de antigos minifundios en que, cando non desaparecen baixo a vexetación as propias aldeas, xa case apenas se ven  os núcleos poboacionais e algunhas persoas maiores.

Cen anos de soidade

Entre tanto tratamento tecnocrático administrativista, apenas se presta atención a esta mingua poboacional que as casas rurais de vacacións non compensan; e fiar aos propietarios dos terreos unha limpeza de parcelas que moitas veces nin saben que teñen, é seguir deixando o paisaxismo destas áreas –predominantes sobre todo en Galicia- propicio a que, ao ano que vén, haxa a súa inflamabilidade sexa idéntica ou maior.  Sería cousa de maxia que sucedese doutro xeito, pero non basta con guiarse polas leis que rexen os contos de fadas para facer fronte a situacións cada vez máis problemáticas. As ensinanzas do que nos contaban de pequenos pretendían ensinarnos comportamentos morais, pero non que entendésemos as leis da Natureza. Agora ben, se seguimos crendo na existencia de milagres a conveniencia da preguiza mental, é evidente que estes incendios recorrentes –agora de sexta xeración- seguirán existindo. Se o monte arde porque está enmeigado –e non porque non ten quen o coide- bastará con seguir facendo o mesmo que non se fai para que, se chove, se apague todo e volvamos empezar o proceso do ano que vén. O ensalmo, o feitizo ou encantamento é que A Natureza segue o seu curso. En sentido contrario, tamén o é que os político que temos se desculpabilicen do que deixan de facer porque é complicado, mentres a cidadanía segue facendo o que pode, que máis ben é nada ante este tipo de incendios de hai xa uns anos.

Hai unha evidencia irrefutable: a Natureza e os seus incendios estiveron sempre aí. Se agora son máis violentos e crecen os seus danos sobre zonas antes máis habitadas, é porque os seus poboadores, antes tan activos para que o medio lles facilitase a subsistencia non cesaban na súa interacción directa ou  mediante  animais que lles axudaban a domesticarlo como terrazgo, monte, horta ou pradería. As leis de propiedade deses espazos seguen controlándoos como cando había superpoblación e abundaba man de obra para subsistir, aínda que fóra con parcelas minifundistas. Se non se cambia esa normativa para favorecer outras formas estables de xestión e aproveitamento, de pouco valerán moitos dos proxectos de xestión que se están subindo aos Boletíns oficiais, e no fondo, de pouco vale lograr apagalos en agosto. En gran parte do territorio incendiado este ano, os focos principais foron reiterativos; hai tramos da A-52, por exemplo, en que é raro o ano en que non houbese episodios de cortes de tráfico como os de hai uns días. 

O pouco tempo transcorrido entre unha España eminentemente rural e a agora moi urbanizada parece non propiciar entender unha Natureza que non funciona romantizada como propiciaba un mal lido Richard Seymour. Cien años de Soledad relatou García Márquez, desenganado de quen falaba de Macondo sen vivilo; os descendentes de Aureliano Buendía – o que lembraba “aquela tarde afastada en que o seu pai o levara a descubrir o xeo”- non debían deixarse levar por historias mal contadas.

Manuel Menor

30.09.2025

A memoria da paisaxe e o ideario da súa xestión non coinciden

Con case 400.000 Has. calcinadas en apenas 15 días de agosto, probablemente pouco aprendésemos do que pasa na España baleirada.

Cando en 1971 O Perich publicou Autoestrada, corrixiu o lema oficial do verán: “Cando o monte se queima, algo seu quéimase” engadíndolle levemente: “señor conde”. Daba a entender que gran parte do que se queimaba non era de todos e en parte era verdade, pero non toda a verdade. Desde 1956, repoboacións impostas en áreas comunais dalgunhas ladeas provocaran incendios de protesta veciñais. Eran limitados, pero como agora se pode ver palmariamente que, o que desde entón estívose queimando é o futuro de todos. Naquel tempo de silencios, xa se viñan queimando outras cousas, consonte as ideas de quen decidía. Segundo o Instituto Español de Emigración (IEE), un millón de españois emigraran cara a Europa desde 1959 a 1973. Outros investigadores, como José Babiano e Ana Fernández, falan de máis de dous millóns, se se inclúen clandestinos e ilegais. A “crise do petróleo” xerou o retorno da maioría asistida e reduciu a entrada dos seus aforros como divisas. En Alemaña, por exemplo, a entrada en vigor da Lei de Incentivación de Retorno de Estranxeiros, do 01.12.1983, regresaron pronto uns 300.000 e diminuíron as migracións ocasionais. Complementario deste fenómeno era o das  migracións internas da poboación española, que empezaran antes. Protagonizadas sobre todo por familias do sector agrícola xeraron un gran  “ÉXODO RURAL”.

A crecente mecanización do campo, a industrialización produtiva e a liberalización económica levaron a moitos destes migrantes a vivir a desigualdade do “CRECEMENTO URBANO” desde as periferias chabolistas en cidades como Madrid ou Barcelona. A taxa de urbanización, que en 1900 era do 33,4%, en 1940 só alcanzaba a un 49,5% e en 2008 alcanzou a ser dun 78,7, sendo a poboación rural cada vez máis residual. Unha España cada vez máis baleira e baleirada asistiu ao abandono do campo, onde aumentou exponencialmente a vexetación descontrolada. Arbustos e árbores inadecuados xeraron a sensación de vizosos espazos verdes, moi decorativos e aptos para vacacións en casas turistificadas, pero pouco aptos para unha sustentabilidade propia dun tempo climático en crise.

Sustentabilidade e paisaxe

Estoutro gran acontecemento, latente desde que empezara a Iª Revolución Industrial tras a máquina de vapor de James Watt en 1769, expresivo do capitalismo extractivo que aconsellaba a Economía política clásica foi crecendo ata ser cada vez máis incontrolable, a pesar das conferencias internacionais sobre o clima que seguiron á de Xenebra en 1979, organizada pola Organización Meteorolóxica Mundial (OMM). Aquel sistema de xestión do medio subsiste, mentres aumenta a crise climática e desaparecen, por morte ou desmemoria interesada, as testemuñas daquela paisaxe. Antes do “éxodo rural”, o cultivo do medio –sobre todo en espazos de economías  de subsistencia- facía que animais, vexetais e humanos se complementasen tan harmoniosmente, que o monte estaba tan limpo na maioría de pobos e aldeas queimadas estes días, que nin follas nin achas de madeira había no chan dos prados, labradíos e arboredos.

Do abandono en que as paisaxes de infancia de moitísimos españois foron quedando non faltaron testemuñas. Julio Llamazares, sempre coa memoria no Vegamián asolagado en 1968 polo encoro do río Porma, poetizou na lentitude dos bois, como “se espesan o silencio e a xesta”, “os celeiros da pobreza eran inmensos”, a lentitude estaba “na raíz do corazón”, e o acougo das súas xentes “acumulou moedas de esperanza para nós”. Tercerizouse a economía, mellorou a rede viaria e, mentres crecía unha escolarización deficitaria, aumentou a desvantaxe do rural. A extracción dos seus mozos e mozas máis capaces cara ás cidades acabou facendo aparecer historias como a que Miguel Delibes contou en O disputado voto do Señor Cayo (probablemente Cortiguera, ao norte de Burgos) en 1978, ou a de Andrés, o último habitante de Ainielle (Alto Aragón), que tamén contou Llamazares dez anos máis tarde en A choiva amarela. Tampouco faltaron minuciosas introspeccións do recordo do xa ido e –entre outras moitas- valla de exemplo a do poético estudo de Avelino Hernández en : Onde a vella Castela acábase: Soria (1981).

Entre os anos corenta e setenta, “estudar” non estivo nunca ao alcance de todos os nados nas áreas rurais. Moitos nin escola tiveron. Mentres os mozos deslocalizados, “progresaron” fóra, a paisaxe orixinaria de todos/as apresurábase cara á insostenibilidade. O cambio climático facíase notar máis en espazos como o das zonas incendiadas neste mes de agosto, as áreas limítrofes de Ourense, León e Zamora, e unha gran parte de Estremadura, polo seu clima, máis mediterráneo que atlántico, cuxa combinación de humidade e seca recrecen moito unha vexetación que se acumula seca durante máis tempo que noutras áreas. Outras hai na península en que segue crecendo esta propensión, como mostra o ocorrido tamén en Portugal. De todos os xeitos, a grande dificultade para cambiar o futuro destas paisaxes incendiadas, e que sexan un recurso obxectivo – e non un mero pretexto para palabras baleiras de contido democratizador-, é o cambio de mentalidade política. A propiedade privada de miles  de parcelas minifundistas que non se atenden, porque os seus donos han migrado, non pode seguir sendo un impedimento; e tampouco a xestión mancomunada destas terras con persoal ben preparado, e o aproveitamento útil de tanta biomasa desperdiciada, cunha labra ou pastoreo continuado durante todo o ano. A boa dotación de recursos preventivos, con profesionais orientados por enxeñeiros forestais, non debería ser imposible para ningún concello, fose do signo político que fose. Só a incuria e a ignorancia negacionista –e ás veces a imbecilidade- explican a inoperancia real de cantos invocan “o ideario ecoloxista” como causante deste desastre ou pretexto para pugnas sobre competencias mal administradas e distribuídas. De volta á conversación posveraniega, este nominalismo baleiro só contribúe a aumentar as dificultades de convivencia xa existentes.

TEMAS: Xeografía española.- Xestión política do territorio.- Éxodo rural e crecemento urbano.- Sistema de propiedade do minifundio.- Negacionismo climático.

MMC (23.08.2025)

A galiña, o galiñeiro, o raposo e demais animais

 

Volven as vellas fábulas, en versións nada exemplares, sen que aprendésemos as súas leccións.

Antes de que Gerald Durrell publicase en 1956 as súas experiencias case infantís coa variada fauna da illa de Corfú en A miña familia e outros animais, este amplo segmento da Biosfera xa tiña unha longa presenza literaria, mitolóxica, artística e didáctica. As fábulas, por si mesmas –desde a Grecia antiga- sintetizaban gran cantidade de símbolos exemplarizantes. O ingrediente campesiño das parábolas dos Evanxeos xa demostrara, mesmo, gran capacidade catequética para os catecúmenos cristiáns. A pomba (Mat. 10.16-42), os cordeiros (Luc. 10,3), os camelos difíciles de pasar polo ollo dunha agulla (Mat. 19, 24), e os paxaros do ceo que ”nin sementan, nin segan, nin almacenan” (Mt. 6, 26), pretendían achegar a posibles crentes a unha doutrina á que aínda non se dotou da abstracción do Concilio de Nicea, no ano 325.

 Agora que o verán xa non é o verán, e ata os pardaos non son o que eran, é discutible que as fábulas, contos e parábolas servisen para algo. Os máis “espabilados”, ou non llas leron ou o subconsciente levounos a entendelas do revés. Un alumnado de gran ambición elitista acaparou os supostos mellores colexios, posición en que, ao parecer , serviu aos máis “selectos” para rubir aos máis encopetados postos do Estado e “emprender”, desde esa altura da exclusividade, enxeñerías apropiadas para comerse ao parrulo feo, carapuchiña, os tres porquiños e, mesmo, os paxaros do campo que non sementan nin se preocupan. Pronto advertiron que, canto máis adormecidos estean, mellor para atender o diñeiro e aproveitar o do erario público para proveito doutros “selectos” que lles pagaron os seus servizos. Fenomenal! Desenvolveron a especie dos  Amigos de Cánovas estudada por José Varela Ortega, e levaron ao top a súa selección. Este gran avance en desigualdade premiarao algunha Fundación do seu mesmo circuíto; a Trump propóñeno para o Nobel da Paz, por iniciativas  que a inmensa maioría da humanidade entende como bombardeos de xente inocente.

O resto da humanidade non entende nada; non está ao corrente do altísimo nivel de inspiración que proporciona estar nas alturas. Sucede tamén en España, onde os demais cidadáns non son tan “selectos” como os que estes días saen nas noticias e nos faladoiros. Entre outras razóns, porque non hai postos de tan alto nivel para todos, nin tantos colexios onde coidar as boas compañías. Pode que por iso, desde a infancia á universidade, non soubesen ler aqueles contos, nin visionarlos debidamente, pois o que entenderon é que lles axudaban a aclararse coa fauna salvaxe e os lobos –tan maltratados nestes relatos-, ou que o máis conveniente para todos era cumprir unhas regras básicas de respecto e convivencia. Ata admitiron que todo fóra, máis ou menos, como sempre fora: un punto do dereito e un punto do revés; como dicía Manuel Vicent o pasado día vinte, soñaron coa convivencia dunha “esquerda propietaria da fraternidade universal, e unha dereita culta, moderada e europeísta”. Nin este soño nin aquelas alegorías de animais non serviron para que as noticias cesen de mostrar unha gran desfeita, que se pode estragar máis a pouco que a UCO teña a capacidade analítica necesaria sobre os millóns de bytes que flotan na nube e nos papeis.

As altas institucións de que nos dotaramos renquean, e os elevados principios de Dereitos Universais, iguais para todos, seguen sendo utopía. Co que dá de si o panorama internacional, Sudán, Palestina ou Ucraína lévanse a palma no  desconcerto entre humanos. E o que acontece ou está a piques de acontecer nos tribunais españois respecto a corrupción e malversación do orzamento público pode ter un alcance inusitado. A impresión que xa deixa é que os grandes problemas seguen intocados e que a desconfianza medra exponencialmente. Está a dirimirse se a Transición foi un éxito ou se se haberán de revisar  xuízos apresurados que non visen ben o que había que mirar. Reiteradas pautas que agora emerxen falan dunha “cultura” persistente, en que as maneiras de xestionar o público non concordan cunha “democracia plena”. Antes de que as enquisas de opinión mostren o grao de satisfacción da cidadanía respecto ao sistema democrático, e que unha maioría suficiente lle dea un envorco total á idea de “liberdade” e participación –non digamos á relevancia das de “igualdade” e “fraternidade”-, a xestualidad política sen dubitaciones, medias tintas e equidistancias interesadísima ten moito baleiros, non ben cubertos, respecto ao papel do público na vida de todos.

      Esmolantes á porta do restaurante Larry, Madrid, 1940

Entre outras cousas, deberíase revisar a fondo o papel dos lobbys –non só os gasísticos e enerxéticos- no papel que deba ter o privado respecto ao ben xeral. Ao ritmo que vai a información que flúe dos tribunais, non parece que o artigo 128 da CE78 estea a impedir que o antigo feudalismo do Anciene Régime siga vivo, con privilexios como nunca e sen custos para os privilexiados. Nalgúns casos, o poder extractivo real que teñen algúns grupos respecto ao público –e por tanto, sobre a cidadanía en xeral - sobrepasa o de cando a pax romana e o seu colonialismo nutríase de man de obra escrava. E, como o cultural non é independente e estraño ás “cousas que pasan”, non debese quedar fóra dunha profunda e coherente revisión o que acontece cun sistema educativo que, en Madrid, por exemplo –sobre todo na área municipal da cidade- leva décadas fraguando o modelo de sociedade menos igualitaria de España. Cando a solidariedade xeracional créase nos pupitres das aulas, aléntase o crecemento do alumnado de centros privados e concertados, mentres se fai o posible para que os públicos –os únicos aos que  ten acceso a gran maioría- diminúan en número, prestacións e atención. É que se aspira a que un asunto tan crucial como a Educación de todos sexa en diante un obxecto de consumo máis? Vai encomendar ao libre mercado a convivencia colectiva? Quen gana máis coa desigualdade?

Os humanos teñen tendencia a tropezar sempre nos mesmos cachotes, pero a fauna que vemos, non se comporta exactamente igual que antes, e o verán tampouco é o que era. Para o que reste merece a pena repensar as leccións e aquelas fábulas; non sexa que por abandono, ignorancia ou o que sexa, non caésemos na conta de que os males que trataban de previr  seguen vivos e coleando. BO VERÁN!

 

TEMAS: Igualdade democrática.- Privilexiados sociais.- Riscos da democracia.- Público e privado.- Dereitos Universais.

MMC (22.07.2025)

Abraham e Isaac volven ser noticia en Galicia

 A volta destas dúas esculturas románicas ao lugar de onde nunca deberon ser arrincadas é unha advertencia sobre moitos outros desmáns.

 

Este xornal titulou o pasado 27 de xuño que estas estatuas “regresaban a casa”. O raro periplo destas dúas obras do Mestre Mateo desde o século XII ata o Pazo de Meirás , a súa prolongada estancia neste peculiar espazo desde 1948 e o pousado traballo do Concello de Santiago desde 2017 para que puidesen regresar a esta cidade, serviu a Xosé A. Perozo para certificar “a impunidade en que se moven os agraciados do franquismo”. En cuestión de apropiacións indebidas -e son moitos os campos e maneiras en que se produciron-, é “un pequeno elo”.

 

Na longa cadea de desmáns, vinganzas e imposicións que trouxo consigo aquel xullo de 1936, que haxa mortos non recoñecidos segue sendo pouco exemplar despois dos 47 anos da restauración democrática, e éo máis cando tanto negacionista predica desmemoria fronte a un tempo de miserias, en que a solución de conflitos pasou pola lei do máis forte, que, mesmo fachendeaba de ter a Deus da súa parte. Á súa maneira de ter sempre razón e impoñela chamábana “cruzada”, coma se seguise nunha Idade Media en que se debía salvar “a cristiandade”, sen máis. Parece que isto segue e hai xente interesada en que siga. Os acontecementos destes últimos días en Torre Pacheco (Murcia), non deixan moita físgoa a dubidalo cando falan de “cacería” dos inmigrantes nas redes sociais explotando os sentimentos de bastante xente para acabar co suposto conflito de persoas doutras culturas que levan xa moito anos facendo traballos que os españois xa non queren facer . Un sector político amplo alenta por diversos procedementos e abandonos este regreso ao Pleistoceno alentando a persoas ás que inducen desde as súas programáticas palabras a odiar o distinto.  Tamén isto forma parte da cadea non rota co pasado. Quen mellor a percibe é o docente que, na escola pública, advirte como, desde que pisan a escola, os nenos e nenas son segregados en redes educativas que, por si mesmas, continúan unha segregación alentada desde aquel infausto 18 de xullo.

 

Por desgraza, en Historia, as repeticións son unha constante, moito máis do que os libros de texto se empeñaban en contar: todo ía a mellor, e o desenvolvemento era mellor que a autarquía, un mero paso na vocación de imperio que, ao parecer, tiña España. Na Transición, aínda Arias Navarro estrañaba a mesma luz que, desde os anos corenta dicía o Libro de España, unha guía de conduta que, lida no alto, lembraba a quen  iluminaba as decisións que se tomaban. Aquela claridade orientativa non parece que tivese que ver co Mestre Mateo e as súas esculturas. No que incumbe a cuestións artísticas e patrimoniais, aquel tempo de tanta aparencia explícita, ademais de reflectir a escuridade en que se movían moitos outros asuntos, non corrixía os atropelos doutras épocas. O que conta Perozo acerca do coleccionismo de personaxes como Carmen Polo, poderían certificalo moitas outras persoas, ademais dos anticuarios galegos. É verdade que contaban que ese era un dos motivos polos que pechaban as súas tendas nas datas dos veraneos en Meirás , un espazo en que, como noutros, aniñaban outros antollos, ademais do que provocaba o románico compostelán.  Habería que lembrar, de paso, que non todo o que almacenaban algúns anticuarios para outros afeccionados de menor nivel -e para exportar ao estranxeiro-, non lle gañaba a Carmen Polo en moralidade: a esta señora, a súa proximidade ao autoritarismo gobernante facilitáballe ocasións á súa paixón artística, e a “liberdade de mercado” –acompañada de desprotección ao patrimonio- alentaba aos especialistas da almoneda nas súas concienzudas manipulacións a xente, ás veces inocentemente ignorante, e urxida outras por situacións inconfesables. As artes que empregaban para “convencer” a vendedores e compradores eran de moi diversa factura. Un dos seus nichos privilexiados para proverse foron persoas á fronte de lugares supostamente sacros: capelas, igrexas e mosteiros, dos que saíron imaxes, pinturas, retablos, custodias, incensarios, petos de ánimas, teas e outros utensilios de diverso valor. O magnífico botín para entendidos intercambiábase, ás veces , por imaxes de escaiola e reformas que se xustificaban coas normas litúrxicas que introduciu o Concilio Vaticano II en outubro  de 1962.

 

Santo Estevo de Ribas de Sil. Órgano baleirado

Algúns destes episodios escuros -frecuentes nos anos sesenta-, foron moi soados, pola cantidade de obxectos roubados e polas modalidades empregadas. “Erick o Belga”, por exemplo, pasou de restaurador e anticuario directamente a ladrón,  especializado en igrexas, non só en España. Aquí practicou a súa mestría en espazos como a catedral de Roda de Isábena (Huesca), a colexiata de Toro, a catedral de Calahorra, o santuario de San Miguel de Aralar , a igrexa de Santa Eulalia de Paredes de Nava (Palencia), a de Baltanás (tamén Palencia), e nas doutros pobos da Rioxa, Aragón e Castela León, como Fromista, Tordesillas, Medina del Campo e Santa María de Huerta. Probablemente máis de 500 casos das súas andanzas de ladrón en espazos eclesiásticos, tan espabilado que, nas súas memorias, falou (Por amor á arte. Planeta: 2012) do trato que, por 82 millóns de pesetas fixera co bispo de Calahorra (parece que Don Abilio del Campo):  “tallas policromadas, retablos a medio desmontar, pilas bautismais de pedra, altares completos, artesonados, roupa de cerimonias». Entre abundantes obras do XVII e XVIII, había tamén “pezas únicas; cálices, custodias, incensarios, candelabros... algúns góticos». Segundo conta, varios camións estiveron a cargar durante dous días e, no traballo do carrexo, axudáronlle varias monxas: “as santas mulleres estaban dispostas mesmo a cargar mobles”, traballo que acabaron facendo uns homes, mentres elas “embalaban con papel todas as obras pequenas”.

 

Quen prefira ir máis atrás atopará historias similares e peores. A invasión napoleónica, Fernando VII e a súa familia, e a desamortización, deron pé a moito desmáns deste tipo: a propia Real Academia de Historia posúe material oriúndo daquel momento, como o Códice das Glosas de San Millán da Cogolla (Aemilianensis 60). E igual sucede con miles de obras dos museos, empezando polo do Prado, destino de non poucos cadros recolleitos no anterior Museo da Trindade. Quen visite museos estranxeiros, por exemplo en París, Londres, Nova York ou Anveres verá que a nómina de obras españolas que exhiben dá unha perspectiva peor sobre asuntos que concirnen a todos. As cartas de Próspero Merimée en 1853 á nai de Eugenia de Montijo dan conta diso e Juan Antonio Gaya Nuño, que coñecía ben esta desidia, deixou unha boa aproximación en : A pintura española fóra de España (1958). Oxalá que o Abraham e o Isaac do Mestre Mateo reparasen co seu regreso regreso o abandono e desdén tradicional que houbo na traxectoria do Patrimonio histórico-artístico español!

 

TEMAS: Patrimonio histórico-artístico.- Identidade democrática.- Cruzada/Cacería.- O Mestre Mateo e os anticuarios.- Educación social.

 

MMC (15.07.2025).