A crise do Oriente Medio ameaza o presente occidental

Unha vez máis, a Historia non é exactamente a “mestra da vida”, senón unha repetición do tropezo nas mesmas pedras que os antepasados.

 

Moito profesores de Historia, especialmente se levan anos xubilados da obrigación das aulas, pregúntanse polo valor educativo que puidese ter a materia da súa especialidade. Desde que iniciaron o seu traballo docente, nalgún tramo do século pasado, deberon explicar “A crise do Oriente Medio”, que volve estoupar con similar intensidade coma tantas outras veces. Os docentes de agora de novo deberán buscar na internet mapas que expliquen de novo a redistribución estratéxica do poder nese amplo territorio. Poida que algún día, máis ou menos próximo, o estereotipado nome da zona sexa abandonado e se opte por outro máis axeitado á súa posición real respecto dos novos centros de poder. “Oriente” xa hai tempo que non se atén ao meridiano de Greenwich; as bombas que caen en Palestina e en Bagdad non son comandadas desde Londres ou París, cuxas Bolsas de Comercio teñen menos peso que as de Pequín e Nova York.

En todo caso, a realidade dos feitos é repetitiva. As súas causas e condicionantes contextuais non difiren moito das doutros momentos e, se se analizan amodo, verase que –salvadas as modificacións onomásticas dos actores e das técnicas cambiantes que teñen a disposición- a asepsia que teoriza do seu perfil parece responder sempre a patróns sempre moi parecidos nos comportamentos humanos. Reflexo indirecto diso é que, coma se  non existisen variacións específicas, a Historia, como disciplina, tende sempre ao presentismo. É dicir, que os estudosos do pasado, tenden –conscientemente ás veces e inconscientemente outras, a dar resposta nas súas análises a preocupacións do presente. A conta de intereses específicos dalgún poder dominante, abundan explicacións do sucedido, de escasa utilidade para todos e, de maneira menos intrusiva –pero moi valiosa-, introducir unha perspectiva nova no modo de contemplar feitos pasados pasa por re-secuenciar  a súa análise documental.

Se da alta investigación académica se baixase ás formas cotiás de divulgación, en medios de diversa calidade e orientación ideolóxica, poderase ver que os meros titulares de supostas noticias, ofrecen –en presente- unha variada gama de crenzas prexuizadas respecto diso. Neste sentido, é pertinente preguntarse, por exemplo, de que estamos a decatarnos sobre o que realmente vén sucedendo desde hai meses nesa ampla área do Oriente Medio e, particularmente, en Irán ou Israel. Da información accesible, é posible deducir algo concreto acerca do que vaia pasar  É dicir, que racionalidade científica é deducible, a fin de tomar decisións convenientes se nos sentimos implicados? Como pode ser, ademais, que unha maquinaria ultra goberne tantos medios para impoñer a súa narrativa de canto sucede ou sucedese?

El Roto

Sen dúbida, é relevante preguntarse isto cando o presentimento de que a economía internacional -e a microeconomía de cada cidadán español- parte de que canto fai o novo intervencionismo americano neste territorio pasa olímpicamente de se contravén as regras internacionais que parecían rexer –e que a ONU non pode supervisar por ter atadas as mans co veto deste país-, e opta con ou sen OTAN por un armamentismo favorable á súa particular conta de resultados. En nome da liberdade –a súa, ante todo- ve máis razoables os exércitos que a racionalidade do diálogo e o dereito entre iguais. A súa norma pacifista é que gañe o máis forte e que impoña a súa paz. Exactamente igual que na “pax romana”, cando as lexións, dominado un territorio, sometíano á prosperidade duns poucos colonizadores. Así sucedeu en Hispania  a partir do control de Sagunto desde o 219 a. C. e sucederíalle á Galia ou, no Oriente mediterráneo de entón, a canto se mmovía máis acó de Siria e Capadocia.

Todo isto de Trump e Netanyahu -que parece extravagantemente alleo a canto sucede no entormo máis cotián-, poida que non o sexa tanto. Esta ocupación da  UCO recompilando papeis e gravacións de diversos soportes documentais reitera a existencia de teimas repetitivas de “volver,  volver, volver” – como o tango de Gardel- a rutinas de diverso alcance en que Ábalos, Koldo e Cerdán rozan, supostamente, a fraude de lei aos cidadáns. Para que serviu o coñecemento –histórico sempre- de canto se fixera desde Rosendo Naseiro? De que valeu o coñecemento, tamén, das íntimas conexións dos monopolios económicos co poder das familias franquistas–a que prestara atención, entre outros, Ramón Tamames cara a 1963? E noutra orde de cousas, non moi afastado, como é posible que, a día de hoxe, sexa noticia que Abraham e Isaac poden regresar á contorna do seu Pórtico da Gloria santiagués, e centos de obras artísticas dun esnaquizado patrimonio español aínda nutran patrimonios privados?  

Similares preguntas cabe facer ao papel desempeñado polo ensino da Historia no sistema educativo español e cal o que cumpra neste presente. Se á coherencia de causa e efecto a encomendásemos a un xuízo, similar polo menos ao que rexe calquera opinión rápida de enquisa na rúa, non teriamos tantas dúbidas do destino do recadado por Cerdán durante dez anos: Afecta ao PSOE?. Se estes suxeitos tivesen un bo coñecemento da Historia pasada, terían lugar estas “mordidas”? Cortaríaselles ese impulso  tramposo, tan prexudicial para a convivencia democrática? Así mesmo, entra na dúbida o seguir dándolle tantas voltas a se, despois de 47 anos da CE78, hai que seguir dando voltas a cambios estruturais do currículo e das metodoloxías competenciais deste ensino. Máis aló de servir de constatación de sensibles carencias, a frecuencia deste tipo de iniciativas indica que vaia para longo o intento de xeneralizar un digno ensino. A efectividade que os políticos recoñezan a unha Historia que, máis aló dos papeis do BOE/BOE, teña nas aulas recursos e medios adecuados para ser ensinada, é case nula. Non hai unha narrativa compartida e, tampouco, para fundamentar asuntos previos e indispensables: para que serve a escola? e, mesmo, que significa ser bo docente?

A moita xente válelle todo e dálle igual se un ensino de igual  dignidade para todos tan só está ao alcance de poucos que non teñen este problema. Os seus vástagos, desde os cero anos ata que teñan o máster oportuno, xa están protexidos para a selección da especie. Son eles os instigadores desa lei de universidades madrileñas que, segundo cálculos de Daniel Caballero, pódelle custar 200 millóns ao ano aos campus públicos da Comunidad de Madrid? Como é este faro  o que   condiciona  tantas políticas sociais españolas?

TEMAS: Pacifismo.- Dereito internacional.- Políticas sociais.-Educación pública.- Ensino da Historia.

MMC (23.06.2025)

 

Historias atrasadas condicionan o futuro dun presente inestable.

 Tanto no plano internacional, como no máis próximo, volven impoñer a atención tendencias nunca desaparecidas.

 

Aínda por riba do que acontece en Palestina e Ucraína, a paisaxe complicouse co  que está a suceder a Irán. O seu engadido de conflitividade á escena internacional ten capacidade para contaminar non só o que denominabamos “Oriente Medio”, senón tamén o resto do mundo. Ás formulacións do colonialismo despois da Primeira Guerra Mundial no territorio do antigo Imperio Persa e aos seus intentos de independencia económica en 1953, e ás accións e reaccións na etapa do Shá e Jomeini, sobreponse agora, na república islámica instituida en 1979, unha prevalecente atención neocolonial a cargo do vixiante da zona desde 1948, oficio que Lawrence Durrel xa comentou no Cuarteto de Alexandría en 1957.  O control do fluxo do petróleo e do comercio marítimo na zona seguen sendo peza fundamental para os grandes intereses económicos, mentres a vida humana sofre un “enorme desacougo” e a maioría dos seus habitantes –con ou sen burka ou veo- “vive de milagre”, como dicía Valle en Luces de Bohemia.

 

Ramón Masats (1956) Visit Spain (2020)

Na outra punta do mundo, o exército imperial cumpre 250 anos e celébrao cun desfile en honra do seu comandante en xefe, Mr. Trump, aínda que a situación interna do país americano non sexa a desexable. A intranquilidade rolda as rúas con redadas policiais e militares sobre os inmigrantes; sucédense enfrontamentos, manifestacións e protestas, en particular, as dos empregadores de man de obra barata que non poden dar cobertura a miles de traballos de menor cualificación. Hai, ademais, compoñentes que, obstinados en solucionar problemas existenciais coa volta a valores tradicionais do pasado, enturban máis a situación. Móstrao a persecución particular que, en universidades relevantes, están a ter proxectos de investigación punteiros, que os negacionismos non entenden. Os primeiros en sufrir estas censuras son os estudantes estranxeiros, e non lles van á zaga os cidadáns que teñan un coñecido pensamento político, distinto do gobernante.  Neste sentido, acontecen en Minnesota –dous asasinatos e outros dous intentos- aventura que os investidos de suposta misión redentora da humanidade empezan a andar máis soltos e, de modo impredicible para os militantes do partido demócrata. Unha vez que se espalla o odio, o difícil é restablecer como norma de convivencia o respecto mutuo. Antes de cometer unha ampla gama de disparates, este tipo de reaccións non adoita ir a menos; os que pretenden ser recoñecidos como reiciños dun territorio  non cesan de provocar aos seus supostos vasallos. A megalomanía de Nerón tocando a lira no ano 64 mentres ardía Roma, tan propagada despois de Suetonio , repítese como plaxio en Washington desde hai algún tempo, e ten corda para longo.

Inconsistencias domésticas

O poder, e as formas de alcanzalo e amplialo, non cesan en mostrar mil caras para expresar a ansiedade por telo algún día. No que toca á vida cotiá dos españois, cada día que pasa as historias mal pechadas ou simplemente atrasadas proseguen, aínda que a longa lista de antecedentes de canto merodea ultimamente ao Goberno e ao PSOE ten abundante material documental nas hemerotecas para o interminable discurso do “e ti máis”. En Ferraz compiten co principal partido da oposición, herdeiro de AP e as súas esencias preconstitucionais. Os episodios con que replicarse mutuamente non son precisamente exemplares  para os militantes leais de ambas as formacións. Nos momentos previos ás alternancias de Gobierno, sempre acumularon motivos de corrupción que corroeron a súa imaxe respectiva. Polos datos que neste momento dominan a escena, parece tocarlle ao PSOE non só “pedir perdón”, senón facer penitencia por un tempo. A información dos Koldo, Aldama e Cerdán pode ir a máis e a indecisión sobre o que suceda está servida. Os informes da UCO establecen sentenza de culpabilidade sen xuízo a ningún, e todo aventura que as próximas eleccións –máis ou menos adiantadas- decidirán se o país cambia a súa parella de baile.

En todo caso, o sorprendente é, en si mesmo, o reiterativo xogo duns e doutros personaxes e milhomes por lograr poder dirimidor de recursos económicos e soñar que os beneficiarios serán, en diante, amigos que lles axudarán a ser alguén de peso nun palco VIP.  Desde moito antes da CE78, este clientelismo de influencias e corrupcións a conta do erario público non cesou. En calquera cidade española, hai sensibles exemplos da súa existencia no seu urbanismo. Expropiacións, obra pública de estradas e ferrocarril, e obra privada diversa, son un campo ben abonado para a corrupción. Sempre tivo conseguidores listos e subalternos en múltiples facetas: sobredimensións de superficies edificables, retranqueos, recualificacións de chan e concesións de chan público -e ata de servizos- en que os beneficiarios directos son persoas, empresas e institucións de rendibilidade  absolutamente privada. Cada unha destas vertentes é un dos moitos capítulos -nada secretos- da vida nacional desde antes de “A escopeta nacional” (Berlanga, 1978): aquel emprendedor que viaxaba a Madrid, a unha cacería que el mesmo financiaba para ver se lograba ampliar o seu negocio, é todo un símbolo que, en puro esperpento, podería considerarse un “verme burocrático” polo incrustado que está na pertinaz tarefa roedora de moitos oficiantes. Tantos son que os seus graos de inocencia ou culpabilidade son proporcionais aos cómplices que lles propoñen a mordida e o suborno, entre a anomia, a ilegalidade e o silencio.

Os partidos políticos españois non foron capaces de poñer freo nos seus núcleos cordiais a tan intensa obsesión pola pasta e as manifestacións demostrativas de status de novos ricos. Volve falar  estes días de “rexeneración” democrática e “transparencia” que, ao parecer , non existen. Quen avizoran “un novo tempo de decencia” para gobernar “con honestidade”, avanzan algúns pasos á fronte aínda que, sendo realistas, non “lles dan os números”, como di Almeida. Aos seus costados ecoan, unha vez máis, vellas proclamas do “Santiago e pecha España”, por ver se dilucidan –como en USA- que sexa a Patria, o civismo e a decencia. En tales asuntos, decenas de cuestións  pendentes nos tribunais –sen contar as que lles foron sobresidas- non lles conceden autoridade. A cidadanía que observa e toma nota, ten poucas alternativas. Os puritanos de conduta talvez xa estean subvencionados, e os máis fariseos saben máis de picaresca que o Lazarillo. Razóns que poderían explicar que os estoicos estean de moda están de moda: Marco Aurelio e Séneca consolan un pouco.

TEMAS: Corrupcións políticas.- Fariseísmos morais.- Ética e Política.-  Alternancias de Gobierno.- Conflitividade internacional.

MMC (15.06.2025).

De Pedralbes á vida cotiá hai moitos parecidos.

Unha Conferencia de presidentes autonómicos, como a do pasado día seis, fai revivir múltiples rémoras para un presente esperanzador.

 

O evento viña precedido por distintos niveis de tensión, coidadosamente preparados para que ninguén se despistase coa posibilidade dun encontro dialogante sobre vías de solución a problemas agudos nos distintos territorios desta España das Autonomías. As liñas do guión para seguir pola maioría conservadora alí presente xa foran anunciados con tempo polo líder máximo desa sección do espectro político. É maioría neste segmento executivo da burocracia política e podía facer oír a súa decisión de forzar que os espectadores entendesen as súas ganas de que os actuais ocupantes do Gobierno central lles cedesen o temón. Debían aparvar o máis posible, pois previsto estaba que, dous días despois, o seu clamor se estendese polas rúas unha vez máis, ao ritmo que, periodicamente, marcan Alberto Feijóo&Abascal. Desde que substituíu a Casado en 2022, non cesa en pedir novas eleccións, e a iso vén gran parte do aparato que sincroniza con outras manobras no Parlamento, en sede xudicial e en medios afíns. Como en todo guión con ganas de suscitar o like, cada pouco se necesita un clímax, e Pedralbes era unha ocasión tentadora para que non faltasen tampouco quen dese a nota. Aí estivo a baronesa madrileña, amiga de modular a voz coa cerveciña e con que os usuarios de residencias da terceira idade non cesen de ver se alguén atende as súas demandas sobre o acontecido aos seus familiares no tránsito da Covid-19. Tampouco faltou outro inmenso actor do esperpéntico, o barón valenciano do escaqueo cando o cambio climático causou un desastre en cantos andaban preto de os barrancos da Horta Sur.

 

  "Morgengesand". Museo Essen

O teatriño representado nun lugar tan espléndido como o Palacio de Pedralbes reflicte bastante ben, como o fixera Luces de Bohemia fai cento un anos, a colectividade cidadá en 2025. Os personaxes a que alude Valle-Inclán e as súas actitudes nada teñen que  envexar aos que con frivolidade, egoísmo e charlatanaría puideron verse en escena. É de ver, sobre todo, o conxunto de insultos á intelixencia da maioría de voces que, infestadas de adxectivos descualificadores, indicaban que todo diálogo cara a unha unidade de criterio en cuestións apenas debatidas estaba moi atrincheirado en intereses que dominaban a escena. Igual que na obra de Valle, deixaron ao público espectador material sobrado para unha crítica colectiva e, como pretendía o escritor de Cambados, a súa coherencia perceptiva –como potenciais votantes nas eleccións ansiadas por Feijóo - debese virar cara a unha  solidariedade corresponsable. Ante o que acontece neste momento histórico, e o que se sospeita que poida ocorrer en situación tan cambiante, facer outra cousa sería un disparate. Sen esa decisión ética, nesta España de poses tan agresivas non caben todos os seus cidadáns, falar ou non castelán. Por adiantado, os xestos dalgúns participantes mostraron que os doutras linguas cooficiais, prohibidas durante anos, seguen sen contar na pluralidade participativa. Que eses poucos decidan por eles é fórmula que non implica xustiza distributiva nin, sequera, unha suposta caridade sociolóxica.

 

Como en Luces de Bohemia?

As palabras tamén xogan un papel potente na comparación con Luces de Bohemia, onde a linguaxe popular alcanzou gran categoría ao dar voz á fala cotiá de múltiples persoas da armazón social. En contraste, no substancialmente empregado no teatriño político do aristocrático Pedralbes, apenas tivo acollida a vida real. O que ocorre coa vivenda –de tan complicado custo-, na educación e a sanidade pública –tan limitadas por intereses comerciais-, e o que aconteza aos inmigrantes, mostra a anonimia en que han de transitar cantos por necesidades migratorias chegaron a moitos puntos de España, ademais de Canarias, á beira de cantos non alcanzan o percentil adecuado de renda para vivir con dignidade. Estas cuestións , principais na vida cidadá, non están encomendadas á esperanza dunha conversación democrática, senón ás ariscas rutinas dunha politicastria apta para a gresca ampulosa.

Merece a pena prestar atención a este trastorno, pois unha sociedade cuxos representantes políticos xogan falazmente coa incoherencia das palabras e as cousas, corre o risco de que se cumpra o conto do flautista de Hamelin ; seguindo soniquetes graciosos, acaba mal. É nestas coxunturas cando máis éxito teñen os que expanden solucións arbitristas, ás que, se outrora puxeron obstáculos, por variadas razón, agora parécenlles valiosas. Sucedeu xa en tempos de Felipe III, en pleno século XVII. Estes ficcionais descubrimentos do Mediterráneo, de aparencia modernizadora, arrastran tal grao de melancolía que impide que todos participen solidariamente no agora urxente. Reducido o saber ao escaso destes promotores autárquicos, os seus queixumes do pasado non fan nin deixan facer, as urxencias do presente quedan sen resolución, e ao pouco tempo, cansados das descontinuidades do seu propio baleiro, propician a nada.

Tamén prosperan, en tales momentos, os que caladamente sorrín. Estes eternos cucañistas e pretendentes, que tanto deostaba Machado, non arriscan nada e, sen expoñer coñecemento ou ignorancia, o seu silencio facúltaos para posicionarse ante quen fose proclamados polos votos ou a fama, como vencedores. Non lles importa a realidade nin a coherencia verbal para dicila, explicala e decidir; unicamente aprecian a tranquilidade de estar ao lado gañador. A verdade –a súa verdade- non é a concordancia entre a sintaxe gramatical e as cousas, senón a máis conveniente “ao amo” da situación (como dicía Humpty-Dumpty en Alicia ). En situacións como a desta Conferencia de Presidentes, constátase, unha vez máis, que hai pouca xente disposta a recoñecer verdades existenciais anteriores e exteriores a todo xuízo razoable. Non é moi alentador comprobar, ademais, a súa propensión para dar por válidas falsidades de diverso calibre. Se lles convén, no canto de dubidar, pescudar e tratar de entender, prefiren asentir a negacionismos  diversos, parte dos cales quedaron evidenciados por Francis Bacon en 1620, no seu Novum Organum.

Toda esta xente transmite a súa opción pola estúpida ignorancia cando fala da educación pública; prefire seguir dando credulidade a códigos tácitos en que os usos e costumes de quen ten poder, ademais de impoñer venerabilidad ao que sucede, controlan o relato do que acontece e a prestixiosa percepción que os demais teñan diso. Se este decorado e a súa inutilidade manifesta fose o que se hubiera evidenciado tras o acontecido entre os formalismos de Pedralbes, algún proveito produciría. Lanza moita luz sobre este presente. 

TEMAS:  Falsidade/verdade.- Conveniencia política.- Negacionismos sociais e políticos.- Conversación democrática.- Educación social.

MMC (Madrid, 08.06.2025)

 

Os cabalos de Troia existen e son moi cabalgados

Non existe a bela Helena, pero si a credulidade, cuxas rendas, ben manexadas, propician unha confusión rendible aos seus xinetes.

 

A existencia de troianos case unicamente é lembrada polos bancos para indicar precaucións ante mans desaprensivas que se aproveitan; os tramposos. Na Antigüidade clásica, o engano ante os muros de Troia foi obxecto dos poemas orais que Homero converteu nunha das narracións máis destacadas da literatura universal. O soporte dixital facilita hoxe, á súa vez, exercitar o oficio engaiolador. Os participantes poden premer o like, séntense maxicamente orixinais compartindo mensaxes e, cunha autoridade apoiada na mera opinión subxectiva e suxestiva, pulsan o dispositivo que lles propicia na realidade virtual facerse visibles e, de inmediato, considéranse alguén na opinión pública. Esta realidade escorregadiza, ademais do valor crematístico, tamén o ten político e pode ser decisivo en momentos electorais. Na coxuntura política actual, o manexo deste cabalo de Troia faise en medios de suposta información coa mesma irrealidade que tivo o conflito entre os gregos e os troianos.

O pretexto do conflito troiano foi unha Helena de beldade e virtudes supostamente inigualables, pero non menos ampulosas e cheas de irrealidade adoitan ser para as maiorías sociais as grandes palabras con que hoxe se comentan os conflitos. Se no canto de escribirse con maiúscula, se fixese coa minúscula de bágoas, sacrificio e suor que custan, e de morte e ruína con que se acompañan, advertiríase que nada de proveito traen a gran parte de quen fideliza á súa invocación. O único éxito que poden alegar é o de xerar antagonistas que, na pelexa consecuente, deshumanizados, poidan ser esmagados impunemente. Dúas grandes guerras próximas condicionan hoxe os europeos e xeran o risco de estenderse e ir a máis. De feito, invócase con forza “o interese nacional”, e a “seguridade europea” para delimitar e condicionar os orzamentos nacionais dos distintos países.

 

As pantasmas do Cabalo de Troia andan soltas polos espazos máis inusitados e, antes de volver tolos a todos os cidadáns, parece que fose moi razoable desacreditar palabras baleiras pero perigosas e aclarar conceptos. Vén ao caso unha alegación de Simone Weil en 1937, titulado Non empecemos outra vez a Guerra de Troia, en que reclamaba análises precisas dos termos máis adecuados para contar o que sucede se se querían salvar vidas humanas. Despois de 88 anos, segue sendo un traballo necesario e, cabe engadir, que sen demasiadas posibilidades de éxito. A superstición, o mito, as trolas e unha suposta liberdade para a estupidez limitan as condicións de calquera información que permita entender as proporcións e gradaciones de canto sucede. É imposible que as súas causas e condicións, limitacións e parámetros de evolución, diversidade de actores e oposición de intereses sexan tidos en conta. Os simplismos reducionistas con que se manexan os grandilocuentes cuantitativismos non din nada do que acontece e a gran maioría de persoas con algún interese en modificar torpezas e atrasos cometidos ou en marcha quedan fóra do xogo relacional da comunicación democrática. Deste xeito, sostéñense en cambio verdades supostamente absolutas, ás que han de enfrontarse de modo concreto e cotián. Cuantos viven unha ordenada realidade, oposta a esas versións de canto ocorre, vense manexados por poderes que non están ao seu alcance; aos troianos foilles descoñecido o interese que puidese haber en reter a Helena entre os muros de Troia, e estiveron máis dispostos a pelexar pola súa irrealidade absurda. En todo caso, a abstracción desta filla de Zeus, casada con Menelao e raptada por Paris, o príncipe troiano, foi un dos enigmas máis grandes da mitoloxía grega. Na súa complexa mestura de ingredientes, o poder, a beleza e o prestixio foron capaces de marcar o destino de moitas persoas e pobos, é dicir, a serie de causas e efectos en que se moven sempre os feitos humanos.

 

Cómodas ignorancias

Hoxe, a pantasma de Helena segue marcando os carreiros de cuantos enfrontan as abstraccións da democracia e a ditadura ou as súas contornas en tendencias vixentes en Europa, como acaban de mostrar as eleccións de Polonia.  Utilizadas como termos abstractos e universais, a tendencia para velas como absolutos impide ver as súas limitacións e, por tanto, as engrenaxes que perturban o seu funcionamento nas relacións sociais. Dando azos ás inclinacións non controladas dos cidadáns, pronto carrexan enfrontamentos, capaces de frear sensatos acordos, cando non soben de ton e os impiden radicalmente. Non fai falta falar de opinións políticas dos partidarios dunha facción determinada, dispostos a bunkerizarla .

Estas desavinzas de fondo tamén propician desencontros cotiáns nas situacións máis vulgares, onde se impoñen pareceres pouco argumentados, excesivamente fiados á simplicidade de hipótese e teorías que non teñen tras si outro coñecemento que o da cómoda ignorancia ou a simpatía interesada. A realidade, por insignificantes que parezan os seus costumes, adoita ser intrincada, e éo máis se se contempla desde conviccións propicias a absolutizar dogmas alleos á documentación obxectiva. Cuestións tan variadas como as festas dun pobo ou a calidade dun equipo de fútbol, bastan para ver que os cabalos de Troia andan soltos. Dispostos a que os galopen, sempre parecen gañar a atención dos máis voluntarios a non ver de verdade que sucede, levan por diante canto non coincida con “ a súa realidade”.

En todo isto evidénciase que a educación só é un reflexo do que hai. Nin en democracia teñen todos posibilidade de ter boa educación, nin os máis selectos pretenden atender os dereitos de todos en igualdade. O da educación adoita ser, pois, outro cabalo de Troia, capaz, en por si de facilitar que algúns se paseen olímpicamente polos medios, as Redes sociais, os negocios e a vida política alleos, mesmo, a se a corrupción dos mellores é o peor.  Corruptio optimi pessima -dicían os bispos aos seus curas- para expresar que fosen un referente moral e, por tanto, axentes de educación social. En democracia, corresponde aos políticos encarnar a confianza: a súa presenza nas institucións e e nos medios, fainos educadores de actitudes, opinións e comportamentos públicos. Cando só usan a hipérbole e a desmesura para desautorizar aos seus opoñentes, o seu fariseísmo é tan estéril como inquiedante.

TEMAS: Fariseísmo político.- Hipérbole discursiva.- Ditadura e democracia.- Medios sociais.- Credulidade e verdade.

MMC (02.06.2025)

Os carros de Xedeón son a inspiración de moda

Deberían ser obxecto de análise pormenorizada de males presentes e futuros que ameazan a todos, tamén os máis selectos  

A análise dos metabolitos, substancias desprendidas mentres se metabolizan os alimentos, é capaz de detectar múltiples afeccións. Esta vía de investigación poderá previr e sandar de raíz máis de 30 de enfermidades, as neurolóxicas como o Alzheimer, e os cancros. Tería grande interese dispoñer igualmente doutras que detectasen as raíces de condutas que amargan a vida colectiva. O amplo campo, que ocupa a especialistas en Psicoloxía Social e áreas multidisciplinares de coñecemento, a Historia entre elas, xa tivo a Cicerón predicando que era “mestra da vida”. Outros artefactos narrativos, especialmente os contos, tamén o pretenderon coas súas ensinanzas. E nesa vontade abondan a novela e o cinema sen que a súa inspiración nas noticias diarias poida dicirse que axude categoricamente a mellorar a sociabilidade.

Os carros de Xedeón

A escala internacional, son dignos de atención, por exemplo, os termos en que se move Netanyahu en Palestina. Ante todo, -como nas estratexias de todos os autoritarios para non perder poder- a invocación do belicismo de Xedeón cos madianitas -a que alude a Biblia en Xuíces 8, 13-26-, pode quedarlle moi ben cos máis ultras do seu Goberno, pero ademais de esquecer os versículos seguintes -a trampa do desagradecimento, a prostitución da súa xente e a desmemoria-, é puro regreso á lei do máis forte e máis besta. O Código de Hammurabbi  (século XVIII a. C.) queda amplo. Non ten en conta as razóns que –en boa medida por culpa do Holocausto da súa xente- propiciaron a Declaración Universal dos Dereitos Humanos en 1948. Do que acontecera aos seus antepasado desde o ano 70 d.C. -tras a vitoria do emperador Tito- pasando polos progroms en toda Europa ata Auschwitz e Treblinka, aprendeu a imitar as artes dos verdugos, pero non se lle pegou a empatía con quen, desde 1948, ían sufrir o seu expansionismo. Ese ano, o independentismo israelí empezou a xerar unha profunda fenda en persoas como o poeta Mahmud Darwix, que sempre sufriu a “presenza dunha ausencia” ao non poder ver a terra onde nacera. Se ninguén detén a anunciada volta de Xedeón, os desmáns de Netanyahu cos gazetíes acosados serán puro sarcasmo: a zona turistificarase ao gusto de Trump  .

A cuestión palestina sérvelle de pretexto ao malabarista do despacho oval para impoñer o seu potestas –que non auctoritas- sobre canto o rodea. Acaba de deixar a estrutura universitaria americana pendente dos seus caprichos ideolóxicos. A limitación de axudas federais que impuxo a Harvard, e ao seu alumnado estranxeiro –ao redor dun 27% da súa matrícula-, pon en risco boa parte da mellor investigación mundial en aspectos valiosos da vida humana. Equivale a dicir que o afán de coñecemento é malo e as censuras ideolóxicas preferibles se rozan a luxosa orde ignorante en que soña, ou que as protestas dos novos estudantes polo que sucede en Gaza, deslocen o seu imperialismo triunfal. O roto que causa a unha das máis recoñecidas universidades, berce de premios nóbel en múltiples disciplinas, é un aviso coercitivo ás demais universidades, pero fai saber que con Trump e a súa xente como gardiáns da árbore do ben e do mal, o paraíso liberal entrará en dúbida. A diminución do coñecemento axudará a que reine na Terra un pouco máis de estupidez.

 

Violencias condicionadas

Estes asuntos, tan televisados, configuran un dos momentos máis horrorosos da Historia, con ser o máis avanzado na peripecia humana sobre a Terra. Poderían considerarse un síntoma de “a mediocridade da especie humana”, opinión sólida dalgúns filósofos, contrastable ante a frecuencia de indicios de contaxio. No ecosistema sociopolítico hispano proliferan imitadores do trumpismo a grande e pequena escala. O impoñente afán de combate que locen en intervencións broncamente altisonantes repítese tanto se preguntan no Parlamento coma se peroran do espectáculo eurovisivo. No intenso tempo posterior a este evento exhibiron repetitivas clonacións un mesmo patrón: a indiferenza ante as mortes por desnutrición de miles de nenos. O seu nulo interese por Gaza ou Cisxordania deixou tremendo calquera indicio de honrado aprecio pola verdade e a xustiza. O modelo TRUMP é expansivo e esta deshumanización , engadida a xenealoxías autoritarias, fainos fachendosos  ante os outros seres humanos , que só han de existir para renderlles pleitesía.  

 

Os imitadores do guión moral de Trump son capaces de anular narrativas distintas das súas; a base de repetir xestualizacións mediáticas, e concertalas con outros efectos de intensa repercusión na opinión que se publica, logran a miúdo naturalizar as súas posicións sobre o ben e a verdade. A orde, o bo e o verdadeiro –e non digamos o xusto e o inxusto- pasa unicamente polas súas neuronas, xerando graves problemas de entendemento na convivencia democrática. Non viviron os anos anteriores á Transición, pero séntense herdeiros das misións en que andaban os “guerreiros do anteface” ou o “Capitán Trono” dos cómics dos anos cincuenta, aínda que sigan os principios reitores do sufrimento palestino ou o que empezan a padecer os máis selectos estudantes americanos. Entre as suas teatralizacións recentes destaca a do pasado mércores. Varios senadores querían que a actual ministra de Educación lles confirmases supostas certezas que eles tiñan e, sen límites á procacidade, parecían resucitar os inquisidores da Gobernación e da DGS, anteriores á CE78, na madrileña Porta do Sol.

Os espíritos destes sagaces comisionados andan soltos por coloquios, emisións de radio, redes sociais e cartelería publicitaria, en que os prexuízos determinan toda información decente. Nunca se oirá aos seus máis aguerridos e aguerridas voceiras prestar atención a que os docentes volvesen por enésima vez á rúa en defensa dunha escola pública ben tratada e un concepto de ensino que sobrepase o dunha gardería. Tampouco se molestarán coa apertura dunha nova consideración xudicial sobre o acontecido na pandemia a 7291 persoas madrileñas por discriminación, e os seus exabruptos e pendencias non tocan a xestión dos efectos da DINA na Horta Sur valenciana. Procuran, iso si, entreter moito con prospeccións  morais de anónimas acusacións de futuribles causas penais que rolden aos seus adversarios. A súa metodoloxía sempre conta cun colaboracionismo multiforme e difuso, apto para coarse en ámbitos onde os ávidos de seguir na foto frecuentan a pose pase o que pase. Esa prevalencia de moitos cidadáns e cidadás por non perder pé é unha actitude escura que detectou Shopenhauer cara a 1860: “na maioría dos homes a vaidade innata vai acompañada dunha necesidade de cháchara e dunha falta de honradez innata”. As súas nanoviolencias resultan tóxicas.

TEMAS: Moralidade e Política.- Autoridade e autoritarismo.- Representación política.- Postura e conformismo.- Violencia informativa.

MMC (24.05.2025)

Andamos a voltas cos cónclaves, silencios e olvidos

 Terxiversan e entorpecen a historia cultural dos avances e retrocesos da convivencia democrática.

 

A mención do “conclave” chegou ao Congreso de Deputados da man do xefe da oposición neste momento, e prolongouna a bancada azul alegando que, na fórmula electoral vaticanista, pódese entrar como papa e saír como cardeal. Como recurso para chamar a atención dos máis adormecidos coas liortas da vida política actual, bebe dos métodos que xa recomendaban os retóricos romanos para que o discurso conectase coa realidade. Nin que dicir ten que as transmisións televisivas do recentemente acontecido entre os muros da Capela Sixtina deixaron un pouso virtual apto para o uso da analoxía nos asuntos temporais da vida cidadá, aínda que a lección real que deixou o seu emprego é a dunha gran banalidade, como moito do que no espazo parlamentario se fala, contrariando o seu valor democrático.

A xerga con que se adobou a metáfora –cociñado co roubado de mensaxes privadas entre políticos- non é precisamente exemplar para a sa convivencia. Os munguidores do suposto beneficio desta sintaxe, á parte de descortesía e “mala educación” –que adoitaba dicirse-, ensinan a todos, maiores e adolescentes,  a súa profunda hipocrisía cando por fins cortoplacistas pretenden aleccionar. Os seus chafalleiros medios, dicindo que todo vale –como cando o rei francés Enrique de Borbón dicía, despois de abxurar do calvinismo, que “París ben vale unha misa”-, esquecen o que adoitan facer a diario onda eximios colegas de facción. Sobrada documentación teñen os xornalistas –e as hemerotecas- de malos usos de principios morais, tan pouco considerados por practicismo coxuntural, que moitas veces terminan en lameiras diversas. As falsas teimas de exemplaridade, das que O rei espido de Andersen quixo mostrar as súas costuras en 1837, beben de relatos como o do “Inferno” do Dante na Divina Comedia (século XIV), e deixaron motivos  suficientes para inspirar o Divino sainete (Curros Enríquez, 1888)  ou, máis preto, os esperpentos a que, como xénero literario, fixeron mestre a Valle Inclán. No que levamos de século XXI, estas prácticas volven proporcionar material sobrado, mesmo para instaurar novas conmemoracións. Como suposta novidade de vergoñas, debería haber unha dedicada aos abusos dos móbiles, en que se celebraría, ao modo do “día de inocentes” do século pasado, celebraríase a conta da percepción de trolas, mentiras, bulling e demais hábitos tecnificados de acoso. En tal festa, cabería unha sesión de opinadores avezados en non dialogar, e destros en esixir “boa educación”: boa ocasión para descubrir apaños de falsa moralidade.

 Castelao. Os cegos, 1915

A utopía dun ensino democratizador

Estes debates, como os de sesións parlamentarias onde supostamente se pregunta ao Gobierno sobre a súa xestión,  adoitan ser ocasión para combativas divisións de opinión. Para moitos todo vai peor que nunca e, segundo outros -máis escépticos que pesimistas- case sempre é ocasión para imitar ao protagonista de Lars Gustaffson na Morte dun apicultor (1978) e “volver empezar”. Dan por suposto que nunca nada está terminado: sempre falta moito para cumprir a mellor utopía, como repetía, incansable, o recentemente falecido Pepe Mújica. Nestas diverxencias ten moito que ver a memoria, esa facultade que cantos tiveron preto o Alzheimer aprecian polos quebracabezas e dificultades que xera o esquecemento. No colectivo, esta atrofia neuronal entre o que se fixo ou non se fixo -e o que se debe facer- tamén existe e, á parte de retardar decisións necesarias, limita o proveito dos cambios oportunos ao seu debido tempo.

En Educación, ten habido este retardamento e perda de memoria, e en importantes asuntos é enfermidade estrutural. Síntoma seu é o longo percorrido de moitos deles desde 1857, en que sobe á Gazeta de Madrid a primeira lei xeral: a Lei Moyano. Proseguen outros en leis ben recentes, como indica a Lei 20/2022 -do 19 de outubro: Lei de Memoria democrática- promover iniciativas didácticas nos centros escolares, máis aló do que dicía a Lei de Memoria histórica -lei 52/2007, do 26 de decembro-, e que lle facilite desenvolvementos apropiados a LOMLOE (de 29.12.2020) nos ensinos mínimos que prescribe desde 2022-23. Notorio é, con todo, que Comunidades como Madrid as pexen. Exercitando as súas competencias curriculares, en segundo de Bach , por exemplo, o deseño de Historia de España -de obrigada atención na AVAU de 2025- segue sendo o de 2002 –posterior ao retorcido debate sobre “as Humanidades”- e impide un digno tratamento das cuestións que emanan de dúas leis importantes no desenvolvemento da CE78. Despois de case cincuenta anos da morte do ditador, expor os asuntos centrais de “memoria democrática” aínda resulta exótico; en demasiadas  ocasións pesa moito o tempo anterior á Constitución de 1978: a porta aberta hai 47 anos para democratizar o seu coñecemento e unha praxe acorde parece servir de pouco.

De todos os xeitos, o alzheimer educativo non se reduce estritamente aos asuntos que suscita a memoria “histórica” ou “democrática”, e tardará moito en curarse se a xestion se circunscribe aos decretos do BOE. Para que chegue de verdade a todas as aulas é imprescindible o seu abeiro coherente en moitas outras accións que afectan profundamente á vida escolar. A organización interna dos centros, a formación lóxica dos seus educadores e, de fondo, o respectuoso respecto á liberdade de conciencia e a atención ás características dos educandos, son determinantes. Doutra banda, nulo favor se fai á “ memoria democrática” no sistema educativo esquecendo a cantos docentes ensinaron democracia a remolque dunha  “cultura escolar” reticente ou hostil. Antes e despois de 1978, a súa ruptura cos libros de texto ao uso, e as súas innovacións no ensino da Historia Actual con documentación de arquivo, exposicións e debates sobre cuestións contrarias aos dereitos humanos e a paz -ou pegadas residuais ás veces daquela Guerra antidemocrática-, dignificaron a educación de moitas xeracións. Os seus honrados proxectos abriron un duro camiño na conexión de escola e vida real, e non son os causantes de adolescencias  remisas a coñecer –sen  manipulacións-  o ocorrido en España desde os anos vinte.

En Educación , todas as mans son poucas para normalizar a Constitución no sistema escolar, e que todos os cidadáns teñan unha educación apropiada. Alimentando a desmemoria pérdese o futuro, e para o tempo actual é estéril seguir facéndoo.

 

TEMAS: Memoria histórica e democrática.- Historia Actual.- Cultura escolar.- Constitución de 1978.- Consensos educativos democráticos.

 

MMC (16.05.2025)

Posibles significados do nome do novo papa

Chamarse León XIV indica vontade de proxecto, pero non implica que vaia sobrepasar as maneiras menos convencionais de Francisco I.

 Pasados os días rituais posteriores ao enterro de Jorge Mario Bergoglio, e os protagonizados polas congregacións dos cardeais e o seu conclave, poucos acertaron como sería a elección de novo papa. Algúns, coñecedores dos recunchos existentes tras a Praza de san Pedro e, nas reunións electorais da Capela Sixtina, intuíron tras factores supostamente espirituais, os detectables como en calquera outro campo sociolóxico. Desde Relixión Dixital e Eclesalia Informativo albiscaron qué ía suceder e, o segundo destes medios mesmo adiantou o nome do actual pontífice.

 

Os tópicos turistificadores destes días televisados, tasluciron asuntos relevantes. A insistencia en que o Vaticano lideraba no mundo uns 1.406 millóns de católicos -tendencia confesional maioritaria entre os 2.300 millóns de crentes cristiáns-, con ser de gran relevancia para entender os comportamentos humanos, sobre todo en Europa e América, facilitou atender a evolución desta estatística tamén en España , onde, á marxe doutras confluencias confesionais, ten habido un gran cambio nos últimos oitenta anos en canto a crentes católicos. Desde a firma dos Acordos de España coa Santa Sede en 1979, algunhas noticias destacaron un leve incremento último, e tamén mencionaron o número de nenos e nenas matriculados en clases de Relixión. Ambos os tipos de datos -moi condicionados por outros-, non restan valor a que o 53% dos españois se declaren católicos –hai 10 anos facíao o 68%- e que só o 17% diga ser practicante (outro dato que, segundo se afine este concepto,  fluctúa á baixa).

 

De todos os xeitos, talvez non se deba esquecer que insistir nesta cuantitatividade –repetindo un debate habido ao redactarse a CE78, cando aínda estaba moi vivo o nacionalcatolicismo- para reafirmar a “aconfesionalidade” española volve ser contraditorio. O termo, máis retórico que efectivo, non fai que o entrecruzamento de intereses privados do catolicismo cos asuntos públicos do Estado sexa pertinente nunha democracia plural. É fonte de conflitos permanente esta maneira de encubrir a evolución do acontecido estes anos en asuntos como a educación, dereitos da muller co seu corpo, ou a eutanasia, por exemplo. Aos ollos de moitos cidadáns –crentes e non crentes-, as interferencias episcopais no funcionamento cualitativo da Constitución e na liberdade de conciencia, poucos argumentos ofrece para a repartición de recursos do orzamento económico acordado; as diferenzas respecto ao Concordato de 1953 -que viña repetir o de 1857-, máis formais que operativas, condicionan o sistema educativo español e a modernidade democrática.

 

O novo papa -do que se insistiu en que era “administrador” e “misioneiro”- pronto deixará sinais da súa capacidade para proseguir a apertura que se atribúe ao pontificado de Francisco I, cuxa encíclica sobre  “o clamor da terra e o clamor dos pobres” esixía un “uso responsable” de recursos dos que non somos “propietarios e dominadores” (Enc. Laudato si): “o desenvolvemento humano integral e a inclusión social” non están “garantidos polo mercado”. A proximidade de Bergoglio á xente quedou de manifesto tamén na súa outra encíclica Fratelli tutti, “recoñecendo a dignidade de cada persoa” en que coidar o mundo que nos rodea e coidarnos a todos era o contrario de “utilizar demagoxicamente aos débiles”, ou formas propicias “ao servizo dos intereses económicos dos poderosos” (punto 155). Para moita xente pode ser pouco, pero no medio do balbordo reinante lembraba asuntos vitais. Os xestos de León XIV nestes días aínda son ambiguos; claman pola paz, pero seguen o comedido hábito vaticano, moitas veces ambivalente para a realpoltik que segue en cada país.

 

Chamarse León XIV

A opción de Robert Prevost pola muceta, zapatos vermellos e estola, sumada ás súas primeiras palabras como León XIV, parece indicar que será un papa máis centrista que avanzado. Cauto para explorar camiños entreabertos polo seu antecesor, podería dicirse que, ao modo de Pablo VI -sucesor de Juan XXIII-, vai ser un misioneiro que administre unha síntese das posicións internas dos eclesiásticos.

 

Elixir chamarse León XIV aclara pouco. A historia real do seu antepasado onomástico, sen concretar a suposta apertura da súa “encíclica social” Rerum novarum, vén repetir, como advertiu Mark Twain, que “o primeiro que fai o púlpito, xubiloso, é proclamalo obra de Dios e exhortar ao pobo para caer de xeonllos e profesar o seu agradecemento” (Cartas desde a Terra). Esta carta papal atendía os problemas sociais que xerara o capitalismo industrial, pero lida amodo e contextualizada, a súa atención foi curta. En 1891 -data da súa publicación-, o movemento obreiro levaba xa máis de 60 anos pelexando con quen os trataba como mercadoría barata. Sen seguros de ningún tipo nin protección legal, suscitaran reaccións máis avanzadas en círculos católicos; insistir en “a caridade” como solución ao conflito que expuña a eufemísticamente chamada “cuestión social”, non era moito avance. Ante aquelas miserias, tampouco o era a linguaxe desta carta, diferente segundo falase aos capitalistas ou aos proletarios. Desde os primeiros parágrafos condenaba o relato destes e, oposto ás súas “cousas novas” con argumentos xa antigos sobre a propiedade privada, “non dialogaba” con quen andaba naquel movemento e chegaba tarde. O Manifesto comunista era de 1848, e as primeiras medidas estatais en prol dunha “xustiza social distributiva” –a orixe do Estado Social- foran postas en marcha en Alemaña por Bismarck en 1883, quen para lograr “seguridade social”, non tivo empacho en contradicir principios clásicos da Economía Política liberal. A pobreza estrutural que xeraba aquel sistema laboral non o solucionaba o voluntarismo caritativo de que falaba León XIII, e pouco cabía esperar das prevencións sobre a “liberdade de ensino”, “liberdade de cultos”, “liberdade de expresión e liberdade de imprenta”, que mostrara en 1888, noutra carta-encíclica: Libertas praestantissimum.

 

Segundo os escolásticos, De nominibus non est disputandum (Dos nomes non hai que discutir), pero se León XIV imita esta traxectoria, o cambio de ciclo histórico en que andamos –coa revolución dixital por medio- non alterará o seu rumbo. Segundo o actor Harvey Keitel, “as decisións que tomamos son o que nos define”, e tamén Lucas, 6, 44 e Mateo, 7,16. dixeron antes que “polas obras os coñeceredes”. En todo caso, necesitará algo máis que sorte.

 

TEMAS: León XIII/León XIV.- Obras e palabras.- Pobreza e cuestión social.-Estado Social.- Acordos coa Santa Sé.

MMC (12.05.2025)

Do apagamento ao desconcerto ante o que pasa ou non pasa

A unha semana do sonoro e negro apagamento eléctrico, seguiu unha ampla gama de silencios e ruídos, propicios á ignorancia.

 

Os atrasos sufridos por máis de 12.000 persoas a causa de contratempos ferroviarios nesta madrugada de luns volven resucitar moitas das cuestións que quedaron pendentes tras o apagamento eléctrico. Teñen particular interese as vivencias persoais –e colectivas- que aquel acontecemento suscitou; á beira dos problemas que puxo en evidencia, para cantos xa eran adultos nos anos noventa -en que houbo un cambio profundo nos modos de comunicarse- foi un alivio recuperar maneiras de facer e relacionarse que parecían xa mortas. O grao de comprensión, complicidade e servizo mutuo que se palpou en rúas ateigadas de xente, era un certo consolo.

A pesar de iso, de todo o demais talvez deba destacarse o tempo perdido en explicacións, teorías, diagnósticos, opinións e comentarios prexizados, que aquel acontecemento trouxo consigo, como xa o facía cando o grego Polibio (Século II a. C.) reclamaba a personaxes principais non repetir ofensas ás pedras en que caían personaxes principais. As leccións de expertos e interesados mesturáronse, as grandes incógnitas seguirán no aire, os diagnósticos verídicos faranse esperar e as leccións debidas talvez nunca se logren. É dicir, que non será difícil seguir a dinámica que denunciaba o historiador grego. Con moita probabilidade, volveremos ver e oír a cantos sempre tratan de pescar en beneficio propio e, sen interese ningún por entender en no que pasou para que non volva ocorrer, talvez non logremos nunca un veredicto de proveito para o futuro de todos. Con todo, seguir dándolle voltas a este asunto entreterá moitos debates,  mesmo no Parlamento, sobrevirán outras urxencias e, como moitas outras veces, é posible que quede flotando indefinidamente: sirvan de mal exemplo moitas supostas comisións de investigación pensadas para a nada. A inmediatez de respostas que as Redes sociais imbuíron nos hábitos cotiáns de inmisericordes chibatos ególatras, non son precisamente o mellor antídoto para este problema de fondo.

Descubrir pautas de longo percorrido, que seguen aí aínda que parezan non existir, pode axudar a un presente-futuro en que caiban todos os cidadáns. Non faltan na xenealoxía da cultura española actual hábitos máis que propicios a comportamentos esquivos coa análise do que sucede e favorables a ter sempre razón ante os demais. En especial, poderían traerse a colación lecturas de carácter non tan estritamente piadoso como parecía, aínda que fose tal o seu pretexto. Por exemplo , aquel inicio do Xénese, en que a “caída de Adán” semella moi de cerca este “apagamento” ; entre os motivos de ambos os momentos hai abandonos e concesións que, na linguaxe da simbolización relixiosa, viñan sendo considerados “pecados” e, na democratización actual dos asuntos públicos, debería ser sempre cumprimento ou incumprimento de “dereitos” compartidos, coas súas pertinentes derivacións de responsabilidade.

 

Actualizada neste mesmo sentido, tamén podería valer a lectura dun texto moi divulgado desde o último terzo do século quince; na Imitación de Cristo, do alemán Tomás de Kempis, máximas hai, como as do capítulo XX, en que proliferan consellos adecuados “para estar consigo mesmo”, ocupar ben o tempo e evitar “o superfluo” de andar ocioso e oír novidades e murmuracións”, pois no trato cos demais humanos –dicía este autor, de tanto éxito aínda nos anos cincuenta e sesenta- é “máis fácil cousa calar sempre que falar sen errar”. Este consello, lido e contemplado desde a óptica unitaria de “a verdade” e “o ben” como algo ontolóxicamente propio do ser e as súas calidades –como explicaba en paralelo a Escolástica -cando os Fundamentos de Filosofía de Millán Puelles eran obrigados nos estudos de Comúns en Filosofía e Letras –nos anos setenta-, é razón de cantos tendo algunha potestas pretenden ter a máxima auctoritas tamén. Dá igual o asunto, e dá o mesmo un ou outro nivel de responsabilidades, con aquela e sen esta non se preocupan de se causan malestar na xestión e pasan á historia real pretendendo ocultalo tratando de que os demais non se decaten. Sobrados asuntos pivotan no momento actual sobre xulgados de diversas instancias, en que abundan testemuños cínicos; e acontecementos como o da DANA en Valencia, que tantas penalidades trouxo a máis dun millón de persoas, ben indican o lonxe que estamos de atopar liderados capaces de canalizar ben as ansiedades de todos.

Cansa pobreza democrática mostra o repetir o consello que, no cancioneiro popular galego, unha nai dá á súa filla casadeira, en situación carencial: “tapa miña filla tapa, que unha perna tapa a outra “. Esa praxe, á parte de encubrir vellas taras de poderes interesados no retroceso de canto posible cambio poida traer unha maior expansión do coñecemento, para non perder supremacías de privilexios do pasado, en nada mellora a convivencia imprescindible para arrostrar os serios problemas que ten a situación global da Terra como casa de todos. Ao ritmo do acontecido ao redor do apagamento de hai unha semana –e que tan oportunamente se repetiu para os usuarios dalgunhas liñas ferroviarias-, a conveniencia do cansazo seguirá sendo a mesquiña vara de medir o que mereza a pena na Historia que quede por vivir aos humanos.

Poucas esperanzas suscitan preguntas que repiten silencios longos dun pasado imposto do que parece perderse a memoria. Non deixa de ser rechamante neste punto a coincidencia coa traxectoria que está a seguir o acceso de todos a un tempo ensino de igual dignidade para cantos acceden a ela. Moitos non poden apreciala porque, entre outras cousas, non lles faculta para aprender a ler o que sucede e ter liberdade para utilizar ese coñecemento en beneficio dunha convivencia máis harmónica con canto acontece. Entorpecer a igualdade democrática da educación é repetir un pasado que debía estar sobrepasado en aras dun presente-futuro realmente valioso. Iso saben tamén moitos dos 133 cardeais que están a piques de entrar en conclave; o futuro da súa Igrexa ben pode ir cara a un pasado xa coñecido –reducido a uns poucos-, ou perseguir un futuro aberto a sensibilidades vivas, en que caiban “os xentís” (Feitos, 10, 47).

TEMAS: O apagamento e as súas repeticións.- Silencios e explicacións.- Convivencia plural.- Problemas globais.- Igualdade de dereitos e responsabilidades.

MMC (05.05.2025)

A morte do papa Francisco I e “o histórico”

O emprego trivial desta cualificativo permite eludir cuestións de fondo e xogar con apreciacións confusas

 

Desde a enfermidade última de Jorge María Bergoglio, a información sobre o Vaticano iniciou unha serie de capítulos  que se alongarán co conclave e a ”fumata bianca”. A unha dose variable de coherencia nas liñas editoriais de cada medio, a institución confesional engade, pola súa banda, unha ambigüidade pouco propicia para un coñecemento real. Supostamente transhistórica nalgúns aspectos, mostra noutros moitos unha existencia profundamente temporal, con intereses de rastro humano. Esta duplicidade constitutiva faculta aos cardeais, convocados a este conclave, dicir que o Espírito Santo orientará as decisións que vaian tomar para a substitución papal, e facilita a moitos visitantes da Praza de San Pedro explicacións de todo tipo sobre a súa presenza nos distintos rituais que nesa contorna van sucedendo. Na maioría dos medios, foi habitual este guión, e tamén case unánime a súa coincidencia en determinadas calidades de Francisco I. A súa proximidade á xente e a súa empatía cos desherdados da Terra, cos problemas desta –particularmente na encíclica Laudato si- e coa pobreza en que se ven atrapados, quedou amplamente expresada nas súas mencións á pobreza, a exclusión e a miseria. A igualdade do seu dereito para vivir mostrouna xa en Lampedusa , con motivo da súa primeira viaxe fóra do Vaticano, e noutra das súas encíclicas: Fratelli tutti, en que explicitou unha proximidade maior que outras encíclicas papais con ideais sociais reivindicados, desde instancias laicas, desde antes de 1891, o ano da Rerum novarum, de León XIII.  

 

Sen dúbida, a acción de Bergoglio propiciou a proximidade entre utopías de diversas matrices de fraternidade e igualdade, e a súa voz axudará a que outras se posicionen de modo razoable e democrático ante problemas que as requiren. Fan falta moitas vontades para que sexa realidade a súa concreción nun mundo cambiante e esquivo; trátase do ben común, que afecta a todos, e os crentes católicos tiveron o exemplo do seu líder xerárquico orientando a súa fe transcendente cara a cuestións próximas de modo coherente co Evanxeo máis auténtico, o do “Sermón da Montaña” (Mt. 5, 3-12). Quen non o sexan poderán entender que, se queren que ninguén resulte excluído, hai que remar unidos na dirección xusta: ou camíñase cara a un mundo menos inhóspito ou será imposible para todos. Desde esta óptica, Bergoglio axudou desde Roma a todos, e contribuíu a que a súa Igrexa se restitúe  na dirección solidaria.

Un pontificado “histórico”?

Se nisto parece haber concordancia, as discrepancias empezan coa teima das apropiacións implicadas en subxectividades cualificativas en canto a se foi ou non “progresista”. Os parámetros do “progre” non se aveñen moito na Igrexa co que no ámbito estritamente civil considérase tal, e non faltaron os que, desde organizacións como Vox, Yunque, Faite Oír e similares, víronlle “afinidade ao comunismo” e como representante “do Maligno na casa de Deus” –como dixo en 2020 o presidente arxentino Milei. No interior da propia Igrexa, ben coñecidas son, ademais, as hostilidades que a xestión de Bergoglio suscitou nalgúns grupos, ben disposto a falar do que lles encanta –co Espírito Santo por medio, como pretexto-. De xeito evidente –como contan algúns medios especializados en canto ocorre no Vaticano-, hai xerarcas católicos dispostos a reverter a orientación da Igrexa cara a “a orde”, supostamente transgredida polo papa Francisco cara á heterodoxia. Estas eminencias víronse fóra de xogo e estanse movendo, con medios sofisticados, para que, o conclave -que se inicia o día sete de maio-, elixa un candidato da súa corda “carca” –como se dicía nos anos setenta- ou ultra, como adoita dicirse agora.

En todo caso, as variacións de Bergoglio respecto ao pontificado doutros papas non parecen suficientes para cualificalo como “histórico” no sentido que adoita darse a este termo para dicir de algo ou alguén que é especialmente valioso. Estas estimacións –sempre subxectivas- teñen pouco valor na longa historia do papado. Antes do papa arxentino, houbo outros 265 pontífices con características tan variadas que sería difícil relatar a súa novidade “histórica”. É verdade que ata houbo unha “idade de ferro do papado”, e que estes anos de Bergoglio mostran diferenzas respecto a quen, desde Pío IX, sentíronse mal desde a caída dos Estados Pontificios; o seu sucesor, León XIII (1878-1903), recibiu unha “peregrinación nacional obreira”, patrocinada polo Marqués de Comillas en 1894, que lle cantou un himno como “prisioneiro no Vaticano”. Quen sume anos e lembren o pontificado de Pío XII entre 1939 e 1958, lembrarán tamén os de Juan XXIII (1958-1963), Pablo VI, Juan Pablo I, Juan Pablo II e Bieito XVI, a quen seguiu Francisco I en 2013. Distintos entre si, pero non tanto como para un cambio “histórico”, senón máis ben con modulacións de ida e volta, de tecer e destecer, moi adaptativas.

Por outra banda , máis aló da cronoloxía, tamén chama a atención que cando se pregunta sobre cambios deste pontificado, obxectivables como “históricos”, soamente se mencionen “camiños abertos”, pero inconclusos. Un querer e non poder en que a suposta simplicidade das exequias -tan ben filmadas pola televisión- deixou entrever que o paseo fúnebre pola Roma imperial e barroca era excesivo para mostrar que a “igrexa quere estar no pobo” e servir. En España, non se advertiu, ademais, gran novidade respecto aos  Acordos de 1979: os bispos e cardeais non moveron ficha en asuntos de dereitos cívicos nin en cuestión de recursos económicos que, por entón, prometeran da súa colleita. A pesar de a súa dependencia do erario público, a miúdo seguiron interferindo para que non esquecésemos que foran un “poder fáctico” (en virtude do Concordato de 1953). Máis concretamente, no terreo educativo os doce últimos anos non pasan dun tempo cronolóxico, idéntico ao pactado no artg. 27 da CE78. A súa “historicidade” confírella unha xerarquía que, para animar a presenza dos “colexios católicos” no sistema educativo, predica sobre “a calidade” e “liberdade” de canto rodea o acceso ao ensino lonxe das formulacións de Francisco: “o desenvolvemento humano integral e a inclusión social” non están “garantidos polo mercado” (punto 109 da encíclica Laudato si). Para o presente-futuro, deberían aclarar se “a comunidade crente” en Deus Padre ha de axudar a solucionar canto apura a “as comunidades educativas” da maioría de cidadáns (que estes días póñense en folga).

 

TEMAS: Pontificado de Francisco I.- Encíclicas sociais.- Público/privado/concertado.- Xustiza distributiva.- Acordos coa Santa Sé.

MMC (28.04.2026)

En situacións de crises, a igualdade non sae ben parada

 Nesta etapa trumpista está a poñerse en evidencia a fraxilidade que ten en distintos ámbitos da vida social o funcionamento democrático

Volven tempos difíciles para a igualdade. Nos primeiros anos da CE78, puido crerse que os pactos en que se concretou a restaurada democracia darían máis xogo, crecerían as oportunidades dos débiles, e a invocación do mérito –coas súas acreditacións de autenticidade- establecería pautas de saudable resolución de conflitos.

Retroprogresións educadoras

A “pedagoxía” dos líderes mundiais –e locais- pelexándose porque as regras do libre comercio non lles valen, establece como metodoloxía contraria a toda meritocracia o que, segundo os economistas clásicos do liberalismo, é unha trampa saducea: o proteccionismo arancelario. Na feroz competencia duns e outros –e ata no intento de resucitar o homo homini lupus, a ocultación de todo tipo de incompetencias resucita un taboleiro de xogo en que se transforman apresa as regras existentes. Polanyi, que estudara La gran transformación” imposta pola invasión do capitalismo industrial nas vidas dos súbditos ingleses, desvelou como se foron ao traste todas as leis de caridade benéfica que protexeran algo aos máis pobres: todas foron caendo a prol do beneficio do sistema emerxente de produción.

 

Como todo está conectado, e os sistemas educativos non son algo etéreo, abstracto e esencialista, en que nada tivese que ver co sistema produtivo e social, nada está predeterminado por universais categóricos, aínda que no debate democrático adóitanse ocultar as cuestións fundamentais da súa repercusión real na sociedade. Entretidos en discutir cales serán as características inconfundibles de “a educación”, elúdense as da sociopolítica en que os ben posicionados de sempre, por mal que se poña todo, seguen ao seu, sen que a súa hexemonía desmereza.  Seguramente esta é unha das consecuencias que deixou tras si unha longa cultura discursiva dun neoplatonismo moi idealista que logrou establecer cadeas de causas e efectos deterministas para explicar canto sucedía en nome dunha verdade absoluta, causa e motivo de toda outra circunstancialidade accidental. Especialmente serviu para ter a man, en momentos críticos posteriores a 1789, explicacións cosmogónicas e políticas coincidentes en que o forte dita a norma. Desde o Imperio Romano ata hoxe, non hai etapa en que este recurso non proporcionase claves interpretativas da “boa orde”, “natural” e “como Deus manda”, segundo porfían aínda algunhas versións. Algo máis humanizadas desde que, como estudou Fernando Álvarez-Uría, os europeos acabaron “recoñecendo” a outros humanos máis aló do Atlántico -nos inicios da Idade Moderna-, é notable, con todo, que en España, cando en 1817 Inglaterra empezou a presionar a Fernando VII coa trata de escravos, non se logrou a súa total abolición legal ata 1886, e a desigualdade retívose noutros circuítos relacionales en aras dunha sociedade de exclusións xerarquizadoras.

 

Nos tempos duros do absolutismo, cara a 1697, Perrault xuntou nun dos seus libros unha boa colección de contos, que tería moito éxito. Cantos os oían asimilaban como naquel horizonte narrativo –supostamente para nenos e nenas- case unicamente existían reis e príncipes, e os demais, como moito, ían de comparsas. Se relén, por exemplo, o de “A bela dormente”, o único que parece distorcer aquel mundo ideal de fermosura e riqueza é unha “ogresa”, á que, para que non desentoe, o autor fai perecer nunha enorme tinalla de víboras e cobras, un desenlace propicio ao benestar tranquilo do príncipe, a princesa “e os seus queridos fillos”.

Laudato se

Para descolonizar a mirada de tan suposta harmonía cosmogónica e social –na que apenas adoita mencionarse nunca a economía e é de moi mala educación mencionar a política- é saudable non perder o hábito de ler. Hai abundante literatura coas reviravoltas en que se desenvolveu o sistema educativo e, por suposto, o social. Neles aparecen os graos de presenza ou ausencia da suposta igualdade desexable e non é difícil pescudar o favor que tivese a meritocracia e a súa parella, “a igualdade de oportunidades”.

Esta columna  chegaba ata aquí cando o dial deu a noticia da morte do Papa Francisco. Jorge Mario Bergoglio, bo xesuíta, seguramente leu unha novela como AMDG, onde Ramón Pérez de Ayala daba conta das reviravoltas dun colexio e internado norteño, rexentado pola súa orde en 1910. Talvez  lese  tamén Pequeñeces, do P. Luís Coloma e, por que non, a  extraordinaria de Martin  Kohan, Ciencias morais, sobre  os alumnos do Colexio Nacional de Buenos Aires en tempos de Videla, a quen co pretexto da alta misión a que estaban chamados, esixíanlles un esquizoide comportamento respecto a outros  estudantes da súa idade. Todas son moi aptas para establecer criterios ao redor desa aspiración da igualdade, a meritocracia e os seus arredores para cumprir ou incumprir as esixencias da igualdade do dereito de todos os cidadáns a unha educación digna.

Descanse en paz o papa arxentino. Del quedará no recordo a súa insistencia en que o desarrollismo e os seus danos imperialistas, fixeron crecer -segundo a súa encíclica Laudato se- “o clamor da terra e o clamor dos pobres”(punto 49). Como cuestión de xustiza social, esixía el un “uso responsable” de recursos dos que non somos “propietarios e dominadores” (punto 2), pois “o desenvolvemento humano integral e a inclusión social” non están “garantidos polo mercado” (punto 109). A súa mención á crise do medio ambiente, e a “os  sufrimentos dos excluídos” reclamaba o 24.05.2015 “un mundo mellor” (punto 13 da súa encíclica). Deixaba  no aire, con todo, a anormalidade de moitos bispos interferindo nos dereitos dos cidadáns e, en particular, nunha “liberdade” educativa case unicamente favorable a “os selectos” da escala do PIB español. Igual que houbo unha “teoloxía do 18 de xullo” para xustificar unha falta absoluta de dereitos e liberdades -e mesmo unha falsa “igualdade de oportunidades” a cargo do PIO- cando nin había postos escolares para todos, non deixaron de estar interesados en promover o que tamén Karl Polanyi chamaba “teoloxía da prosperidade”, tendencia que, no canto de interesarse por unha educación digna para todos, naturalice a competitividade social e que, como escaparate de “ostentación”, estimular “ao máximo a emulación”.

TEMAS: O Papa Francisco.- Meritocracia.- Igualdade de oportunidades.- O “clamor dos pobres”.- A harmonía social.

MMC (21.04.2025).