O dobre de mellor

-->

Manuel Menor Currás

O pasado 27 de abril, talvez oiras dicir a unha alta dirixente da política madrileña que “España está o dobre de mellor que na última crise”, á beira doutras lindezas como a de que era "motivo de optimismo" que "por primeira vez" na historia de España moitos mozos cualificados estivesen traballando no estranxeiro. "Estou segura -engadía- de que o número crecente de mozos españois con bos traballos no estranxeiro terá un efecto moi positivo na nosa economía e no xeito en que os españois encaran retos futuros"...

Aquel día o comentario soaba especialmente duro e alleo ao contexto no que se move hoxe a vida cidadá común. Contradicía as súas vivencias de varios anos agónicos. Pasaba por alto a súa distancia crecente co que decide un poder executivo empeñado en gobernar por decreto, á marxe ata do que lle reclaman nun Parlamento case romo. Facía oídos xordos ás reiteradas manifestacións e folgas dos prexudicados por mor de decisións draconianas en educación, sanidade, emprego, xustiza, desafiuzamentos e prestacións sociais desaparecidas. Pero, sobre todo, emitía un diagnóstico onírico e surrealista xusto despois de que coñecésemos as cifras de paro da EPA de abril, as particularmente onerosas da xente nova e as que nos daban a vergonzante honra de ter case dous millóns de familias en rampante exclusión económica e social. Malia todo iso, ao parecer estabamos “o dobre de mellor”.

O máis estraño é que, por moi exótico que poida parecer, o talentoso punto de vista da avezada defensora desta tese nin é excepcional nin, tampouco, casual equivocación. Repítense demasiado opinións desta índole e algunhas como a do “que se fodan” xa son paradigmáticas, indiciarias do autismo dunha elite de selectos -ignorantes cando non estúpidos-, alleos ao devir cotián das “masas”, aínda mansas e non en fase de “rebelión” suficiente. Xa se volve a mentar o do cego guiando a outro cego... e hai quen relé a Diderot e a súa Carta sobre os cegos para uso dos que ven (Endymion/ A Piqueta, 1978), para tratar de distinguir a desdita e a dor entre tanta indiferenza. Porque os que fan gala de tanta cegueira seguen aí, dirixindo unha orquestra que desafina profundamente, aclamados e votados polos que teñen que sufrilos. E seguen co seu delirio aínda que perciban que, en ocasións, pásanse, coma se se emborrachasen coa perspicacia estratéxica duns ditos e feitos devastadores e escatolóxicos. Afeitos a que se coree “a súa verdade”, nin caen na conta de que as palabras son irreversibles e, cando intentan corrixilas, o que adoitan xerar é un sintomático engadido de disfunción e fracaso. Uns días máis tarde, a devandita lideresa -émula ao seu xeito de Dña. Margaret-, ante unha enquisa do CIS -amarga para os intereses do seu partido e para o outro hexemónico da actual oposición-, non escatimou contarnos de que ían as súas verdadeiras obsesións, e aínda o día 3 de maio -con motivo da festa da Comunidade-, volvería a mentarnos de que ía a súa irrefrenable optimismo solipsista: “non só as administracións senón as empresas públicas e cuestións que non necesariamente debe prestar a Administración deben ser reducidas, privatizadas ou suprimidas”.

Menos mal que, pese ao cabreo que nos producen as palabras de moitos dos nosos egrexios próceres -repletos de hipócritas contradicións factuales-, adoitamos reaccionar con ironía humorada. Alguén me recordou estes días como, en Galicia, adoitábase dicir, de fai moito, que “mexan por un e hai que dicir que chove”. Un dito do mesmo cariz exemplarizante que o que a sabedoría -labrada no choque permanente contra o caciquismo expansivo que corroía todas as relacións sociais- aconsellaba a unha testemuña decisiva nun xuízo oral. O xuíz, consciente do valor do seu testemuño, pero non do alcance das respostas na contorna que compartían testemuña e acusado, trataba de sonsacarle á brava: “- Pero vostede viuno ou non o viu?”. E o bo home, cazurramente respondíalle: “- Por unha banda, xá ve, e por outro, que quere que lle diga?. O problema é que o humor xa non é capaz de remediar o horror e empezamos a temer que o tempo esgótase para esta fórmula de terapia colectiva. Moitos non queren asistir ao dó de que son causantes, e ata protestan de que se vaian a chorar as penas pola rúa ou ante as súas casas, poñen todo xénero de obstáculos aos que persisten en contar a realidade e, como resultado, as palabras empézanse a quedar curtas, con risco de que se resinta gravemente a convivencia plural, responsable e inclusiva.

A linguaxe como tapadeira, escusa, ocultación, dobre sentido, evasión, cazurrería, saírse coa súa, a viga no ollo alleo, a cor do cristal con que se mira e a lei do funil, ou sexa, o deslizamiento de sentido ata o valor cero, foi algo practicado abundantemente entre nós para sustentar a opacidad dunha gran parte das relacións sociais. Os antropólogos sábeno ben e, entre os lingüistas, xa Roland Barthes - entre moitos outros nos falaba nos setenta da división das linguaxes, a guerra entre uns e outros, o discurso da historia ou o efecto da realidade (O besbello da linguaxe: máis aló da palabra e a escritura, 1984). Como que fose algo connatural, arraigado nos nosos xenes de tal modo que algúns políticos, á máis mínima ocasión, nolo devolvesen nun espello, excesivo, iso si, e enormemente distorsionado con demasiada frecuencia. Sociolingüistas houbo -e historiadores- que estudaron as linguaxes de determinados grupos sociais nalgúns ritos, leis e acontecementos especialmente significativos. Estudos hai deste tipo, por exemplo, sobre a Revolución Francesa, a restauracón canovista ou o vocabulario da Comuna parisina, que toman a codificación lingüistica de tales momentos como obxecto directo de observación analítica. O que parece relativamente novo é que, fai xa nove anos que Lakoff desvelou o valor creativo da lingüistica cognitiva -Non creas que é un elefante- para facer atractivo a mensaxe conservadora dos republicanos de EEUU. A súa metodoloxía sistemática para dominar a axenda informativa e electoral consistiría en “saber enmarcar o debate” axuntando o simbólico, o emocional e os valores morais, para así condicionar e axudar a que os oíntes axuntasen a comprehensión e a autenticidad do que se quería que pensasen e votasen. Algo máis tarde, en 2009, Juan Carlos Monedero escribía: O Goberno das palabras (Fondo de Cultura Económica), xa daba por feito como nos roubaron as palabras para cambiar os nomes das cousas, e analizaba a opacidad da democracia transparente, as mentiras e confusións deliberadas en que nos meten, os riscos en que nos atopamos como cidadáns e os territorios primordiais en que a autenticidad do discurso e o futuro da democracia son esenciais neste momento.

Podes desculpar que moitos candidatos a sentarse ás beiras do poder desenvolvan de xeito natural a predisposición postmoderna a trastornar os códigos lingüisticos e o campo semántico da linguaxe. Deste xeito, e con algo de aparencia subversiva controlada, poden epatar aos seus xefes para que se fixen neles e os coopten. O malo é que isto non é un mero xogo máis ou menos contracultural ou de pseudo-creatividade artística vangardista. Algúns e algunhas, adaptados a esta farsa de alevíns con aspiracións de ascenso meritocrático, confúndense: cando se dirixen aos cidadáns desde o poder alcanzado só se seguen mirando a si mesmos; danse a crer que son donos da verdade absoluta; dan a entender que somos inxustos coa súa xestión despótica pouco ilustrada e non lles entendemos. Gustaríalles quedarse sos desenvolvendo os seus sagrados programas de rexeneración dos nosos presuntos excesos. Por iso subvierten o sentido denotativo das palabras, especializáronse no eufemismo cotián e tratan de ocultar a súa inepcia tralas palabras adozadas do dicionario de sinónimos e antónimos. E así nos están podrecendo a democracia, adulterando todo o que decidiramos compartir: a corrupción non é senón outra forma de deslenguado desprazamento e verborrea cínica

Pensa, pois, que coa súa particular xerga tóxica estannos mostrando “a súa razón”: o “dobre de mellor” é pouco; a moitos deles esta situación de crise programada cuadriplicoulles e quintuplicoulles o seu benestar. Non penses partindo dos teus propios esquemas de racionalidad e comprensiva nin invoques a favor dos mesmos unha compasiva igualdade democrática. Se puxeches as túas neuronas, vontade e tempo no compromiso por estas cousas; se te arriscaches por defendelas e que fose máis posible a liberdade, a educación e a sanidade de todos..., coma se dunha casa protectora se tratase custarache admitir que o que oes e ves a diario poida suceder. Pero enténdeo. Antes da palabra foi o caos: cando S. Xoán dixo que in principio erat verbum (1,1), sobreentendía que lerías a famosa narración creacionista que, case ao comezo da Biblia, di que “a terra era algo caótico e baleiro, e as tebras cubrían a superficie do abismo” (Xénese, 1.2). Por aí andamos con esta crise: polo caos e rozando o abismo do inhóspito. Á intemperie, faltos de palabras que poñan sentido e esperanza, sóbranos aburrimiento: pola carencia de sincera honestidade e proximidade que nos mostra de continuo tanto milhomes impostado e vacuo; e porque nos queren calar -como no burocrático clericalismo ancestral- coa paciencia dos mortos.