O malestar docente persiste en múltiples frontes, pese a que os asuntos educativos empecen a ter presenza efectiva en moitas axendas de autonomías e concellos.
En moitos concellos e algunhas autonomías, as cuestións educativas están pasando a primeiro plano a conta dalgúns cambios motivados polas últimas eleccións. A educación infantil e os comedores escolares, pero tamén a pugna entre editores de libros de texto e partidarios dunha menor presenza deste medio de transmisión de coñecemento escolar, acaparan maior atención da prensa. Incluso o presidente de Repsol pareceu interesado “en dar a volta á educación”. Segue e seguirá, con todo, a protesta de colectivos amplos de profesores -e ás veces tamén de familias afectadas- por cuestións case sempre relacionadas co deterioro das condicións en que ten que moverse o ensino público e, nalgún caso concreto -como o do instituto “Cidade de Jaén”, de Madrid- cuestionando que a nova presidencia da autonomía madrileña vaia a ser máis sensible aos problemas dos centros e á súa xestión interna. A “transparencia” publicitada parece que seguirá allea ás súas necesidades reais.
Todo augura que as queixas e as súas razóns vaian seguir estando aí en demasiados casos, como nun mal pesadelo, ben porque os recursos sexan poucos ou porque a disposición dos que deciden siga afastada das realidades máis perentorias. Deberemos, pois, afacernos, polo menos, a saber distinguir, porque miralas despectivamente como molestia xenérica e allea pode ser indicativo de degradación de valores cívicos principais. Desentenderse das que están sobradamente xustificadas, é indiferenza por que podamos ter un sistema educativo digno, accesible para todos e á altura do que o tempo que vivimos necesita. Como tamén o é pasar das protestas de médicos e enfermeiros, outro enlace fundamental coa modernidade social.
Ás veces, para avanzar convén pararse a recordar. Cando menos poderase evitar caer en tópicos perversos. O nutriente orixinario de “queixas” dos profesores e mestres é moi variopinto e non está tan lonxe, desde logo, o de “fame do mestre de escola”, que a miúdo salta a modo de refrán chusco. Foi bastante máis que unha anécdota e moitos antropólogos saben da perduración destas carencias na memoria colectiva. Moitos lograron superala desde “a fuxida do arado”, como Luís Mateo describiu certeramente, a propósito do peculiar ermo educativo dos anos corenta a sesenta, en Vidas de insecto (Galaxia-Gutenberg, 2012). Pero na máis recente intrahistoria da educación española, á hora dalgunhas “queixas”, tamén xogou o seu ó acceder ao traballo docente cando tanto se lles insistía en que se trataba dunha “vocación”, e viron case sempre que deberían facelo case gratuitamente e sen protestar. Pesan moitas máis cousas, ademais, en cada traxectoria particular; incluso algo moi vulgar -implícito no ineludible envellecimiento causado por unha taxa de reposición ralentizada nos últimos anos-, como a síndrome de “indicador de estrada", inamovible no mesmo sitio mentres se ve pasar polas aulas xente cada vez máis nova.
Non se ha de esquecer tampouco o que J.M.Esteve, da Universidade de Málaga, deixou estudado en 1987: El Malestar docente. En vésperas das folgas e protestas dese ano e o seguinte -que lle custaría a J.Mª Maravall a súa continuación en Educación-, falaba dun cambio de panorama social moi potente con grande incidencia no quefacer escolar, que xeraba afecciones moi estresantes. O cadro clínico que alí se pintaba non cesou de saltar, de cando en vez, do tratamento especializado á prensa. En 2001, por exemplo -tempo de máis bonanza económica que o actual- xa había constancia de que o 60% destes profesionais tiñan algunha enfermidade característica, e que un 17% desexaba deixar o máis pronto posible a súa profesión. Non esqueza ninguén tampouco que as mareas verdes destes anos pasados non só tiveron detrás ideais razoables. Memoria hai de que, desde 2009, cando o Estado quixo, considerounos persoal moi a man para todo tipo de recortes, confluíntes sempre en alarmantes cifras de profesores expulsados do sistema, deterioro de salarios, ritmos laborais cambiados, multiplicación de tarefas e tempos de dedicación ao posto de traballo, obrigada implicación en maior cantidade de casos de alumnos con todo tipo de problemas, e a miúdo, falta de apoio das autoridades correspondentes. Todo nun suma e segue inacabable que aínda non tocou fondo cando, aos máis vellos, esta secuencia sóalles a pauta e rémora constante: desde que entraron a traballar, os responsables de cada momento sempre se apañaron para refrear as ansias dos que quixeron dignificar e consolidar o prestixio docente en todos os niveis educativos, a máis diso corrixir a desidia polo traballo responsable e innovador de cada traballador.
É fácil criticar, a vulto, as queixas dos docentes e, ás veces, con moita razón. Dentro do propio sistema educativo, a fragmentación interna por niveis e gradacións xerárquicas, foi sempre unha escusa perfecta para evadir responsabilidades: a culpa de calquera problema levouna sempre o do nivel inferior. Nas familias, tamén rendeu moito, cando o neno ou a nena non cumprían as expectativas escolares dos papás. E os sucesivos ministerios que viñemos tendo atoparon en PISA -sen decatarse ben que mide realmente este Informe da OCDE- un pretexto para poñer de volta e media ao profesorado. As hemerotecas están cheas de cartas, mensaxes e interpretacións, cando non insultos, que gardan estreita relación con algún destes tres frontes. É dicir, que, mírese como se mire, hai problemas, de xeito evidente non pequenos, que teñen algunha urxencia se se quere ir cara a un sistema educativo democrático, “transparente” na súa xestión e no rendemento leal de contas á sociedade que o sostén.
Traballar a “transparencia” supón, con todo, obrigarse, de entrada, a unha perspectiva veraz do panorama, cos menores prexuízos posibles. Unha forma de negar o problema é estimar que a opinión pública respecto da valoración dos docentes sexa estable e nun rango alto como o que o CIS poida detectar nun momento determinado. É un prexiízo non difícil de eliminar, pois o retrato puntual, sempre provisional, corríxeo a propia sociedade de continuo. Valores ben distintos e máis constantes, poden verse, por exemplo, comparando as contías de “bos alumnos” certificados pola proba de selectividade nos últimos 25 anos como aptos para estudos universitarios e cantos, dos tramos altos da liña de corte, optan pola docencia. Unha información que mellora ss se compara coa análise dos que entran nela como última opción laboral. Se, doutra banda, se puidesen contrastarse estes indicadores co diferencial aprezo cidadán cara a outras carreiras profesionais, socialmente “máis brillantes”, a pescuda axudaríanos a entender de modo realista como é a traxectoria do presunto aprezo coxuntural dos cidadáns nun momento determinado cara á profesión docente.
A pertinencia de moitas queixas docentes gana en realismo, ademais, se se estudan os xestos da universidade. Moitas pantasmas bórranse s se se observa, por exemplo, qué fai ou está facendo por captar aos mellores alumnos do Bachillerato cara ás tarefas educadoras. Doutra banda, a universidade é a que expide prácticamente todos os títulos de competencia aos futuros docentes escolares, especialmente desde 2009. Dela depende a calidade que teñan os estudos de maxisterio, a provisionalidad dos ICES ou, agora mesmo -despois do Plan Bolonia-, unha contrastada calidade dos másteres de que é responsable desde as súas Facultades de Educación. Pero en contraste sucede que a entrada na profesión e os requisitos de formación inicial existentes para poder exercela, xa foron motivo das eleccións de 2011, porque necesitan unha potente revisión. Máis valería centrarse en revisar, con seriedade, que pasa nese ámbito, que lugar en botar balóns fóra.
O tesouro documental de sensatas “queixas e quebrantos” dos docentes en xeral, e dos escolares en particular, pode enriquecerse con facilidade. Outra fonte inagotable de realismo mana do fervor da administración educativa cara aos seus profesionais do ensino. Dá moito de si, por exemplo, a secuencia irrefreable de prescripcións burocráticas, de pouco alcance e practicamente nula incidencia, en primar a excelencia nunha carreira profesional coherente. Podería partir dos contrastes esquizoides que adoita mostrar a normativa xurídica especializada, na que os preámbulos xenéricos nunca se privan de apelar a que nada se poderá facer sen o profesorado, mentres as concrecións se volven romas e estériles para canto non sexa inercia rutinaria. Pero os propios docentes son cualificadas testemuñas do que se estimulou neles, a colaboración que se lles pediu para superar os xeitos meramente transmisivas do coñecemento ou como -a efectos burocráticos de calquera calibre- tanto lles valeu un cursillo de macramé como un sofisticado curso para mellorar a súa interacción no aula; uns créditos a conta do último refrito de Pío Moa como un curso sobre como enriquecer o seu traballo cun grupo disruptivo diso. Eles, os profesores escolares, son, ademais, os primeiros en advertir do débil coidado institucional cara aos mellores -que os hai e moi bos- e como unha boa parte do ben construído case sempre foi froito do máis puro voluntarismo dos máis responsables.
Nesta procura dos nutrientes valiosos que subxacen ás “queixas docentes” non debería quedar á marxe una das lendas máis cultivadas -tamén fóra destes colectivos- desde os anos oitenta: a da "fuxida do xiz" -incluída a secuencia de despropósitos que algúns destes fuxitivos devolveron aos seus colegas- e derivalas que, desde antes da crise, provoquen en moitísimos unha ansiedade inusitada pola xubilación anticipada: non esquezan o dato do 17% dos que desexan deixar a profesión canto antes. Hai unha investigación colateral que probablemente viría ben aquí: cantos dos que exerceron ou exercen algunha das profesións docentes deixárona ou a deixarían á menor oportunidade: nada sabemos da paixón educadora que non puideron malgastar cara aos seus alumnos. Como ninguén fixo o cálculo aínda do que perdemos as xeracións de docentes que non tivemos os mestres e profesores que nos corresponderon se non tivese lugar “a depuración do magisterio”, tan sistemática na guerra e postguerra contra o mellor da docencia da época republicana, como estudou Francisco Morente Valero.
Chegados aquí, ninguén debería racharse as vestiduras se descobre, por exemplo nas enquisas do INE, que o que ten valor nesta sociedade é moi distinto do que as retóricas oportunistas adoitan propagar achega de que lles parece un misterio as queixas dos profesores: “queixarse”, e máis nun momento crítico como este, a moitos lles soa a maleducado se provén de profesores e mestres. Os sindicatos profesionais sobradamente saben do ninguneo e mala prensa respecto diso. E como proba, aí está outro tópico dominante en moitos faladoiros: “vives como un profesor”, máis ou menos equivalente a que, se te queixas, é de puro vicio. Atrás quedan, coma se pertencesen á Prehistoria -imprescindibles, con todo, para unha comprensión cabal de que as “queixas” dos que se queixan agora son o futuro doutras bastante recentes-, as movidas dos setenta por cuestións de salarios, penenazgos e interinidades, non convocatorias de oposicións, colapso da demanda educativa, edificios descoidados, etc., non só no ensino xeral, senón tamén na universidade. Moitos papeis de queixas deses anos -o Boletín do Colexio de Doutores e Licenciados da etapa de Eloy Terrón, por exemplo-, parece que estiveran escritos agora mesmo e incitan a saber onde e como se perdeu o fío condutor daquelas “queixas” de entón.
Detrás desta historia tan pouco misteriosa de moitas “queixas” pertinentes dos profesores de agora -e das de quen queren contrarrestalas alegremente- , subxace unha nada sutil loita polo poder no campo educativo. Sucede igual en moitos outros campos laborais, en que as crises sitúan no disparadero a todo tipo de xentes, incluídos os oportunistas. Diane Ravitch dío moi claro: “a globalización neoliberal lévanos a toda velocidade cara ao Antigo Réxime de servidume, servos e escravos”.
TEMAS: Queixas de profesores, Facultades de Educación, Plan Bolonia, Másteres de profesorado, Leis educativas, Diane Ravitch, Morente Valero, J.M. Esteve, Luís Mateo, Eloy Terrón, Instituto “Ciudad de Jaén”.
04/07/2015
No hay comentarios:
Publicar un comentario