A cronificación das distancias sociais deteriora a vida democrática

Os indicadores de saúde e educación distan moito de que a esperanza de vida sexa igual para todos, e que o ascenso social estea ao alcance dos que son escolarizados.

Din moito da especie humana, como doutros seres vivos, os seus hábitos de adaptación ao medio. Para soster nel algún grao de hexemonía, tratan de manter a distancia: preservar o territorio doutros grupos e persoas que poidan desputalo. Hobbes fixo famoso, por tal motivo, un alegato comparativo do ser humano co lobo, unha alegoría moral e política que outros fabulistas exemplarizantes trasladaron con éxito a outros animais. Merece a pena recordar por tal motivo ao polifacético John Berger, falecido hai pouco. Nunha moi interesante triloxía dedicada á evolución de Europa as vacas xogaban un relevante papel simbólico. E en King, unha historia da rúa, debuxou en torno a un can vagabundo moito do que nos pasa a diario. Transcorrida a lectura dunha trintena de páxinas deste relato, este can de Berger di: “O odio que os fortes senten cara aos débiles en canto os débiles se achegan máis da conta é algo particularmente humano; non sucede entre os animais. Entre os humanos hai unha distancia que ha de ser respectada, e cando non o é, é o forte, non o débil, quen o sente como afronta, e de a afronta xorde o odio... Ao sentir o odio do dono do iate (cara ao seu amigo, un vello desaliñado e pobre), ouleei”.

Distantes

Esta é a distancia repelente, a do rexeitamento ao outro. É raro que non haxa noticias que expresen sobradamente a diario, fóra e dentro do noso país, a relevancia desta actitude. Tanta, que algúns están tentados a cualificala como “natural”, algo contra o que non se pode ir do incrustado que está no noso comportamento. E con esa lóxica de “o natural” aparece nos xeitos en que construímos o noso sistema educativo, cando é froito de pautas culturais que privilexiamos. En Finlandia ou Francia, por exemplo, non sería tan “natural” como entre nós que un Tribunal Supremo sentencie a favor dos colexios que segregan por sexos en colexios concertados. E máis cando o Constitucional debe dirimir sobre a posible inconstitucionalidade do disposto na LOMCE sobre esta materia -como fan constar dous votos particulares de maxistrados discrepantes- e a propia LOMCE é cada día máis provisional.

Pero a actitude de distancia repelente -pero consciente- é máis perturbadora cando xornalistas que supostamente deben estar atentos aos artiluxios do poder -en calquera das súas manifestacións- deron a entender que “segregar”, o que se di “segregar”, parécelles excesivo. A sentenza en cuestión, por outra banda, dálles a entender que a LOMCE é plenamente conforme co principio de igualdade consagrado pola Constitución e as normas internacionais, non podendo asociarse o ensino separado coa discriminación por sexo. Difícil romper. Deste xeito -e desde a moral colectiva que deben compartir todos os centros educativos- a “natural” misoxinia que, entre outras peculiaridades da nosa conduta tribal, conduce á violencia machista. Sucede, doutra banda, que esa actitude compracente do non é para tanto, é moi habitual cando de poñer en claro múltiples cuestións de interese xeral. Véxase, por exemplo, o modo en que diversos xornais de suposta seriedade -dos que pretenden que a súa opinión inflúa moito nos lectores- silenciaron, o que non deixa de ser outro estupendo modo distante de dicir, os apaños para que a Xustiza non sexa severa cos problemas que neste momento asedian ao PP en case todas partes, pero especialmente en Madrid, cando o nomeamento de “Concha” Espejel para a Sala do Penal na Audiencia Nacional. É dicir, que hai distancias que o que tratan é de que se manteñan incólumes, lonxe da vista dos demais, determinados comportamentos e actitudes que axuden a soster unha determinada hexemonía no territorio.

Como excepción, a distancia en que ás veces esta especie dominante respecto dos outros especímenes se ha ir facendo tan longa ou profunda que dá en crer que é a única posición correcta, resultándolle as demais nas antípodas da razón. Esa distancia adoita expresarse con improperios e exabruptos de distinto calibre, a máis diso outras manifestacións de desprezo tendentes a deixar ao outro fóra de xogo. Este xogo nada estraño puido verse o pasado 21 deste mesmo mes, nun acontecemento en que Pedro Sánchez logrou dar a volta a unha situación deste tipo, entre tráxica e de farsa, que lle tocou en sorte desde outubro pasado. O valor da ampla distancia de votos con que o arrouparon os militantes para que dirixa a Secretaría Xeral do PSOE só se fará notar con proveito para a poboación na medida en que saiba arbitrar a distancia adecuada a que deban estar cantos medios, persoas e personaxes traballaron a fondo a deslealdade ruín para que se apartase dese traballo político non fai tanto.

En situacións chuscas como esta pódense aprender os xeitos en que os humanos somos capaces de “sostenella e non enmendalla”, se é posible sen que se note moito: o de ter sempre razón é unha arte, que algúns teñen ou intentan ter. Acreditárono moi en particular no Concello de Cádiz ao contraxeito das malas linguas sobre os actuais rexedores desta cidade, que deron en conceder a medalla de ouro da cidade á súapatroa, a Virxe do Rosario. É unha incógnita -ou unha táctica- en que medida deixen de lado estes munícipes as reclamacións sobre este medalleiro celestial extenso a que son propensos moitos políticos de diverso enxoval ideolóxico, fronte ás reclamacións doutros grupos que, para o logro dun Estado laico, teñen suscitadas reclamacións ante o Constitucional. En todo caso, a cuestión da distancia ou a da inmersión na utilidade de “o popular” está en xogo, a conveniencia, na arte de ter razón política: non é o mesmo, ou iso parece, nuns casos ou noutros.

Distintos

Outro exemplo, neste caso de non-distancia ou identidade orixinaria coa diferenza, e de consiguiente implicación testimonial pro domo sua, púxoa a CEOE recentemente. Nun libro titulado A Educación importa, fai constar as súas propostas nun momento en que se está suscitando a posibilidade dun “pacto” educativo nacional. Era notorio que estaba niso desde antes de 2013 e, ademais, cun poderoso aliado como a Igrexa católica. Que a CEOE queira influír na educación para que se invista o diñeiro como os empresarios digan, tamén era sabido por esa campechanía que, cando lle vén en gana, exhiben nos medios. Moitos, con todo, sospeitan hai tempo que unha das razóns polas que o ensino público non é como debería e que tampouco a investigación teña en España os recursos adecuados, téñena en gran medida estes empresarios cazurros, só dispostos a que protexan o seu modo de ver, proclive á rendibilidade fácil e distante dos intereses dos seus traballadores. Boa parte destes novos señores educáronse nas mesmas aulas onde estuda actualmente en torno ao 35% de estudantes: non comparten pupitres nin espazos públicos co outro 65%. Na práctica, aprenden desde pequenos a distancia do non compartir coa maioría da poboación asalariada. Se o conxunto dos centros escolares privados e concertados aglutinan ese diferencial -somos, despois de Bélxica osegundo país europeo relevante neste sector- , os das universidades privadas tamén van en aumento grazas á inestimable axuda da LOMCE e varios decretos que, no seu momento, deixou aprobados Wert. Moi en consonancia coas reformas laborais que tanto miran polo futuro imperfecto dos asalariados novos.

O posible “pacto” é un momento de ouro para tratar de fortalecer as posicións hexemónicas confirmadas nestes anos de crise nos que, namentres, á educación pública foi retallada máis e máis, nun proceso inacabado que aumenta a distancia formal e social entre uns e outros estudantes a conta do diñeiro público. E, doutra banda, é outra ocasión magnífica para fortalecer o negocio que se aveciña no campo educativo co tratamento de datos e información que xa as editoriais de libros de texto, entre outros axentes, están axexando trala Revolución 4.0. Que todo se faga de modo acrítico, mellor que mellor para os que teñen moitas das claves do control social e económico, baixo as aparencias de liberdade e igualdade. Todo o cal, se se observa na secuencia de tempo longo da historiografía especializada, fai pensar que a estrutura do sistema educativo está tendendo a reproducir cronificada unha estrutura de inmobilidade social que os máis optimistas dos anos setenta e primeiros oitenta creron retrocedería a favor da amplitud democrática.

E desiguais...?

Todo apunta a que non van por aí moitos dos actores principais que están na escena. Escorados en contra dun “pacto” auténticamente social, non reducen a distancia entre as minorías que máis teñen e a maioría dos que lles crece a escaseza. En cidades como Barcelona ou Madrid, a distancia por exemplo en saúde entre os barrios ricos e os pobres é de once anos. Un bo coñecedor deste campo como Ángel Puyol acaba de confirmar, nunha entrevista a T. E. (de fe-ccoo), que todos morren do mesmo, pero os pobres fano once anos antes, como saben os epidemiólogos. E en educación, a distancia de oportunidades de ascenso social porque se puideron desenvolver as capacidades naturais de aprendizaxe, é igualmente palpable. A gobernanza educativa non o remediou: só se chegou, nos anos 90, a unha ficticia igualdade mediante a escolarización total dos\/as menores de 16, pero pouco máis. O capital cultural con que accede a variedade de cativos e cativas á escola é, xa en Educación Infantil, de máis do 50% de diferenza. Por iso é pertinente recordar o que Berger poñía antropomórficamente en boca de King, o seu sabio can

Anxo ensina na Universidade de Barcelona Filosofía -esa disciplina que os da CEOE din que non vai a ningunha parte- e aconsella remediar o desaxuste poñendo en práctica as esixencias do Dereito á Fraternidade (Catarata, 2017). O concepto parece ambiguo porque vén acompañado de moitas connotaciones entre relixiosas e meramente sentimentais. Pero tal como o usaron nos primeiros anos da Revolución Francesa, é capaz de aglutinar as demandas de todos os “indignados” coas indignidades que lles toca vivir. Entre elas, que ninguén teña que pedir permiso a outros para vivir e dar sentido á súa vida, que é o que máis distancia establece entre uns e outros, e o que máis riscos xera de que se podreza toda convivencia entre o abuso dos máis fortes ou mellor situados.

TEMAS: Igualdade educativa. Segregación. Violencia de xénero. Machismo. Dereito á Fraternidade. Liberdade de elección de centro. Moralidade colectiva. Educación pública/Educación privada.

Madrid, 28.05.2017