Para moitos, xa van máis anos de democracia que de etapa franquista. Pero non cabe dicir que a desenvolveramos tanto: en Educación, o listón foi baixo.
Hai logros importantes que -como reclama Antón Saracíbar para 1977, o ano “que volvemos ser libres”- están cumprindo 40 anos ou están a piques de cumprilos. Xa se cumpriron en canto á liberdade sindical, e aí seguen tamén os do atentado múltiple de Atocha. 40 anos cumpriu unha das asociacións de pais e nais máis reivindicativa en asuntos educativos, CEAPA. Acababa de ver a luz a “Alternativa para o Ensino” en que se pedía un -salario mínimo de 20.000 pesetas, estabilidade no emprego-non ao paro, escolarización gratuíta, xestión e planificación democrática do ensino, sindicato democrático, pola amnistía e polas liberdades, e reivindicábase “a escola única”: aínda non había Constitución.
Conmemorar qué
Os riscos de que pasen 40 anos son múltiples. Para quen non os teñen ou os cumpriron recentemente, pensar que todo iso estivo sempre aí, como o outono despois do verán no ciclo estacional. E para quen xa eran talludos en 1977, logo dos 40 grises anteriores, crer que a súa natureza é tal que unha vez logrado sostense por si mesmo. É outra forma de esquecemento e xustificar “batalliñas” que non evitarán que reviva o abuso.
O recorrente abuso do natural como escusa é un eufemismo cargado de trampas. A natureza ensina a cantos abandonen o illamento urbano o pouco simpática que pode ser, e o fráxil e mutante que sempre é. Aí está o río Ebro, o máis caudaloso e longo de España segundo nos ensinaron na escola, cuxo tramo medio leva neste momento un caudal de 35 metros cúbicos por segundo cando o “normal” -a media estatística de rexistros hidrolóxicos fiables- sería que levase 100. Os que sigan o ritmo das floracións e chegadas ou partidas de aves migratorias poden dicir como é de arriscado fiarse da “beleza” e “normalidade” da natureza sen preocuparnos de como interferimos nos seus ritmos facendo perigar nosa propia ecoloxía.
Os historiadores que documentan fidedignamente o pasado saben mellor que ninguén do risco de silencialo ou manipulalo. Se algo constitúe ao ser humano é a súa memoria e a súa historia: non son o mesmo e se complementan. Cantos vexan de preto o Alzhéimer saben do deterioro de quen o padecen e o vexetar indeterminado que carrexa. Similar é o que producen determinadas narrativas que, aínda que se digan históricas, son imaxinarias e pouco fiables. Ata as hai oficiais e sempre estiveron en moitos libros de texto, un asunto que seguirá dando a paliza indefinidamente. Encántalles adoutrinar, e aínda a estas alturas a súa referencia de autoridade é a Enciclopedia Álvarez: 22 millóns de exemplares vendéronse entre 1951 a 1966, aos que sumar varias edicións facsímiles para morriñentos logo de 1997. Aínda vai ser difícil concordar a gusto intereses tan atopados como nisto se concitan, o que seguirá dando validez ao refrán: cada un fala da feira segundo lle vai nela.
De todos os xeitos, merece a pena botar a vista atrás de xeito reflexivo sobre o vivido colectivamente neses 40 anos, a idade media da esperanza de vida actual. A condición de non miralos como adoitamos cando exercemos de turistas: o turista habitual, segundo describiu J.D. Urbain en 1993, é “o idiota que viaxa”. É máis recomendable a actitude do viaxeiro, disposto a sorprenderse e aprender. Convén así mesmo non deixarse manipular polas urxencias do presente: adoitan enturbar a aprendizaxe que, se é pausado e documentado, pode proporcionar o pasado. En fin, os interesados nesa procura explicativa non han de esquecer que os “eventos” conmemorativos -especialmente os oficiais- adoitan ser encerronas en que o poder triunfante xustifícase a si mesmo, tentación que abunda máis canto máis afastado estea da pretensión orixinal. Os libros, folletos e lemas que en tales ocasións florecen, case só falan de quen os patrocina. De cando en cando son ocasión para aprender algo que non sexa outro modo de que se fortaleza unha orde instituída en que nada sexa cuestionable. Cando se invocan os anos transcorridos -25, 50, 75 ó 100 son moi socorridos-, raro é que non sexa para tapar a boca a quen discrepe? no que sexa. Sen ir máis lonxe, aí está a Igrexa, supervivente durante case dous mil anos: a adaptabilidade das súas centenarias é sorprendente, como puido verse na última visita do Papa a Fátima hai uns días. E entre miles de exemplos, aí temos ao PSOE alegando 148 anos de existencia como argumento incerto.
A Historia mestra
Adoita dicirse que a Historia é mestra da vida. E non está mal se se parte de que, cando Cicerón dixo o de magistra vitae, o que afirmaba en realidade non se refería á Historia senón as “historias” ou contos que, como saben cantos gustan de contalos aos seus pequenos, teñen habitualmente algunha función moralizante ou didáctica. Adecuada a un sistema de valores morais que se queren inculcar, a idea é: fai coma fulano e irache ben. Se len O conde Lucanor, que escribise Don Juan Manuel no primeiro terzo do século XIV, verán como reproduce o éxito da sentenza ciceroniana, transmitida a través dos estudantes de Retórica e elocuencia porque ía estupendamente para atraer a atención con anécdotas “exemplares”. O poder sábeo e os que o detentan intúeno.
Non é mal exercicio para os preocupados pola Historia e non polas invencións interesadas en ocultar atropelos- tratar de resolver dúbidas sobre o relevante a saber. Adoitan ser a clave do que merece a pena aprender. Para que? A maioría das veces, non para repetirse e esclerotizarse. E moitas outras para modificar o que haxa que modificar pero sen perder o compás. Conste que a esencia do coñecemento histórico é o cambio, non a xeoloxía estática. Tampouco é súa a moral do que está ben ou mal, nin a metafísica das esencias. E aínda que se mira, non se vaia á Historia coa pretensión de facerse un experto en Eurística, esa derivación da lóxica que Shopenhauer denominaba A arte de ter sempre razón. Os saberes da Historia son máis humildes, pero moi valiosos respecto da verdade e o verídico. Por iso tardou en chegar de verdade ás aulas -como Antonio Viñas estudou- e por iso a desvirtúa tanto.
Esta semana estanse producindo sensibles movementos que, se non se perden de vista, permiten observar de cerca este andamiaxe metodolóxico. A partir do domingo pola noite, ábrese un compás de espera para ver cara a onde evoluciona o PSOE. Se a Historia é “cambio”, máis interesante non pode ser o coñecemento do que de aí xurda: cara a onde, cantos afiliados o vano seguir, cantos cambiarán de beirarrúa; e, no horizonte próximo, cantos votantes ligarán o seu voto ao que entendan que lles convén do novo PSOE. Máis acuciantes poden ser as dúbidas de quen lles votaron desde finais dos setenta e especialmente no 82. Non deixarán de facerllas antes de emitir os seus próximos votos: É este o meu PSOE? É este o PSOE orixinal? É outro PSOE? Para chegar a isto fixo falta tanto traqueteo do tren neste último ano e no suposto debate a tres? Se viñese agora o Pablo Iglesias de 1879 recoñeceríase neste novo PSOE? Con cal dos tres candidatos se quedaría?
Ao compás destas cuestións -e outras que poden facer máis complexa a observación do que vaia a ocorrer-, os que votasen a este partido no pasado é moi probable que se sigan preguntando se non lles merecerá máis a pena votar a outros partidos. E poida que algúns tamén se pregunten se eles ou os afiliados non se aburguesarían tanto nestes 40 anos que molestarían moito aquel PSOE inicial, fundado precariamente en casa Labra. Ben. Pois a prensa e os medios xa o están contando antes de que suceda nada o domingo. Xa se pode comparar que din uns e outros; é un bo exercicio documental para todo bo lector de historia que queira facerse un criterio propio. Engádanlle os floridos comentarios de opinión que empezarán a bulir o propio domingo pola noite, e poderán aumentar o material en que entreterse para dilucidar se lles din de xeito incontrovertible o que pase. Haberá que esperar outros 40 anos -quen alcancen a contalos- para decatarse con seguridade?
Prenocións
Das
novidades mencionadas ao principio, tamén hai algunhas en asuntos
educativos que xa cumpriron 40 anos. É indubidable que nos fixeron
ben: axudarnos a convivir mellor, que non é pouco. A cuestión é se
habemos de contentarnos con iso impertérritos e inconmovibles ou se
non merece a pena revisar o que non funciona ou non estivo á altura
das expectativas e por que. E máis tendo en conta que pasan do 70%
os que, cando se votou a Constitución en 1978, aínda non naceran ou
non tiñan dereitos de voto.
Estean atentos porque o recurso ao pasado para que non se entenda nada do presente é constante. Francis Bacon, un dos pais do coñecemento científico hai case 400 anos, xa falaba na súa obra, Novum organum (1620), dos idola tribos -os prexuízos- como obstáculo para avanzar: “As prenocións teñen potencia suficiente para determinar o noso sentimento; non é certo que se todos os homes tivesen unha mesma e uniforme tolemia, poderían entenderse todos con máis facilidade”? (I, 27).
TEMAS: Coñecemento. Historia. Conmemoracións. Memoria histórica. Libros de texto. Liberdades democráticas. O novo PSOE. F. Bacon.
Manuel Menor Currás
Madrid,
18.05.2017
No hay comentarios:
Publicar un comentario