A nosa versión universalizadora dos dereitos educativos sostén múltiples resabios de diferenza, segregación e, ata, exclusión. De entrada, ten dúas -ou, segundo se mire, tres- redes ben distintas.
O mes de setembro é o que mellor mostra unha das desigualdades máis persistentes en España ao longo da idade contemporánea e actual. Antes de 1857, correspondíase coas características económicas e sociais que marcaba a ríxida e xerarquizada sociedade do Antigo Réxime. Ata as superaba, pois poucos -e especialmente moi poucas- eran quen tiñan acceso ao coñecemento. E desde 1857, en que Claudio Moyano fixo a primeira lei xeral de Educación, ata o presente en que ten vixencia a LOMCE, seguimos mantendo, con aparencias lixeiramente diferentes, unha ampla paisaxe de desigualdades na prestación dos medios adecuados para dar cobertura a este dereito esencial de acceso ao saber. Verdade é que se logrou a escolarización universal pero, pese a todo, a educación que reciben uns e outros españois dista moito aínda de ter as características da equidade como supostamente se pactou na última Constitución.
Duplicidade, non igualdade
Desde antes da lei Moyano e ao longo dos 160 anos últimos, a estrutura do sistema educativo español ha ter sempre unha ampla duplicidade, atenta á reprodución de características sociais moi diferenciadas. Na etapa da II República e na dinámica do acontecido en Francia e outros países, intentouse reducir o desequilibrio, pero nos 40 anos que seguiron ata a Constitución de 1978 fortaleceuse a situación previa, de modo que cando se debateu o artg. 27, o peso que tiña o ensino privado no conxunto do sistema educativo español -en gran medida propiedade de congregaciones católicas-, foi moi superior ao dos que defenderon a escola pública. Isto explica que fose redactado de modo ambiguo e, sobre todo, que de entón a hoxe sigamos con evidentes diferenzas entre ambas redes e, o que é peor, cunha forte propensión a reducir, desde os anos 90 os recursos da rede pública. Nun recente informe de FE-CCOO, pode seguirse gráficamente en detalle a secuencia desta diminución desde 2009, tanto en persoal como en medios para atender aos cidadáns máis desfavorecidos. Pese a que a crise fixo aumentar os demandantes de educación pública, a tendencia é que, no afán de reducir custos, os orzamentos favoreceron ao ensino privado mentres os da pública diminuíron. sucedeu especialmente na atención á diversidad, as bolsas e as ratios por aula.
Na primavera, os pais primerizos dedican parte do seu tempo a buscar información para que os seus nenos teñan acceso ao que consideran un bo investimento de futuro. O boca a boca adoita ser o medio máis prestixiado para decidir a onde se leva o neno ou, sobre todo, a nena. A publicidade escolar tamén fai o seu: prolifera entón de xeito máis agudo para idealizar as calidades que teñen determinados centros. Un brillo ao que os rankings de centros que algunhas comunidades impuxeron tamén contribúe. Así se ha ir configurando unha fonte documental de primeira orde para observar cales son as preferencias deste mercadeo e cales as súas pulsións cambiantes a fin de que a demanda escolar teña unha ficción referencial. Convertida a escolarización en mercadoría, a demanda adoita acabar axustándose ao que a oferta proporciona. A pluralidade que ofrecen instancias privadas diversas, en que o negocio adoita mesturarse con razóns ideolóxicas predominantemente relixiosas que o fortalecen, é relativamente ampla, pois dá acceso -con variacións crecentes segundo etapas e comunidades autonómicas- a máis dun terzo da poboación en idade de escolarizar, pertencente na súa gran maioría ás clases medias e medio altas.
Trala ardua decisión e o cálculo de oportunidade pertinente, para os pais máis preocupados setembro vén ser xa o momento de comprobar de que vai o produto que elixan, sobre todo se decidiron levar aos nenos ao ensino privado ou concertado. Gozan estas en menor ou maior medida do diñeiro público, pero convén non esquecer que a rede pública tamén a pagan os cidadáns, aínda que pola vía presupuestaria. Os que por razóns económicas ou de moi meritoria elección persoal decidiron enviar os seus fillos a este subsistema non adoitan ter en setembro unha tensión tan estrita coa rendibilidad da súa elección inversora. Ninguén lles quitará, con todo, que, cando falan con achegados ou familiares, lles xurdan da gama do prestixio e demostración social dúbidas de se farían o correcto.
Reprodución máis ca educación
Vista historicamente, entre as condicións do noso sistema educativo, a da desigualdade segue sendo unha das máis significativas. Se para que desapareza habemos de esperar o mesmo tempo que levou universalizar a escolarización, quédanos aínda para moito tempo. En 1989, estaba lograda ata os 14 anos e, en torno a 1996 -despois de que se ampliase aos 16 nun momento en que a educación pública tivo un forte impulso- alcanzouse esa preciada aspiración dos máis ilustrados do XIX. O problema é que en moitos casos non se soubo ben que facer con ese medrado tempo da escolarización e que, namentres, permiviron moitos recunchos do sistema para manter a diferenza. Un dos máis sutís e astutos, por exemplo, foi o da “igualdade de oportunidades”, constructo en que -como explicou Ángel Puyol en 2010- escondeu Napoleón para o seu delirio imperialista as aspiracións de millóns de individuos que, antes da Revolución, estaban condenados desde antes de nacer, a seguir soñando coa posible emancipación. En realidade, a carreira aberta aos máis talentosos baixo un rubro distinto da linaxe persegue aproveitar ao máximo iso é a esforzada meritaxe- as posibilidades de maior rendibilidade social, política e económica. A cambio, segue deixando fóra de xogo á gran maioría de individuos, e máis en tempos de crises.
Pola súa banda, José Saturnino Martínez acaba de publicar La equidad y la educación, en que incide sobre as inequidades actuais que cabe deducir dunha rigorosa análise estatística. Bo momento, pois, o deste setembro para reconsiderar o carácter discriminatorio que segue mostrando o sistema educativo español, onde un 33,3% de cativos está en clara situación de desventaxe social e en grave risco de pobreza educativa. Aí si que non chegou de ningún xeito a suposta bonanza do crecemento económico. Comunidades como a madrileña, de nivel alto na súa contribución ao PIB, seguen sendo paradigmáticas en canto ao maltrato cara á escola pública en beneficio crecente da privacidade educadora. Valla de proba o que neste setembro teñen que soportar os pais de miles de nenos sen posibilidade de “elección de centro”, ese ideoloxizado eslogan que tanto instrumentou Esperanza Aguirre e que segue utilizando agresivamente Cifuentes. aumentaron as subvencións a colexios que segregan por sexos. Hai uns 19 centros escolares en obras onde, ata, empezarán as clases en barracóns. Persisten bastantes “centros de difícil desempeño” e, ademais, nunha precariedade laboral onde hai profesores interinos, como Eloy Garavís, que circulou durante un mesmo ano académico ata por sete centros diferentes.
Neste setembro segue urxindo reformular, xa que logo, as políticas educativas que se levan a cabo. Sobre todo, as que induce o MECD con lexislación e proxectos como o dun “pacto” en que este tipo de cuestións nin se mencionen ou o fagan de xeito tan suave que todo siga como foi. A pretensión do PP de preservar e aumentar os privilexios dos concertos educativos e outras subvencións a centros privados, é a regresión perpetua. Non se contentan con que os dereitos educativos se reduzan a preservar en puridade as reformas que puxera en marcha a UCD, particularmente a LOECE (1980). De ser posible, tratarán de ir máis atrás: para os máis conservadores, a lei de 1970 sería a orixe da gran estafa? educativa. Tamén as primeiras folgas obreiras da etapa franquista levaron a dicir a algúns: - “¡A onde imos parar; si ata os obreiros queren vestir abrigo!”.
Igualdade e propiedade
A igualdade segue sendo, en todo caso, un indicador esencial para entender de que van a calidade educativa ou a democrática en xeral, aínda que o fondo desta cuestión xa quedou sentenciado na peripecia acomodaticia que adoptou a Revolución Francesa antes de que terminase o século XIX. Robespierre, para quen a pobreza era incompatible coa independencia persoal que presupón ser cidadán, antes de que o estigmatizaran sentenciou que o dereito máis imprescindible do home é o de existir: “a primeira lei social é, pois, a que asegura a todos os membros da sociedade os medios de existir; todas as demais subordínanse a esta”. Aí conectaría o da educación, imprescindible para non ser escravo de múltiples formas de dominación e dependencia. Con todo, como analiza Puyol, o triunfo dos intereses burgueses sobre os do estado llano nesa Revolución tan crucial fixo pronto que o significado de liberdade e igualdade se acomodase ás esixencias daqueles. “A liberdade” reduciuse á liberdade económica dos propietarios; “a igualdade” transformouse en formalista igualdade ante a lei, por mor da seguridade xurídica contractual. E de “a fraternidad”, o outro gran referente, patente é que quedou máis proclive á aleatoria continuidade da beneficencia particular que ás esixencias dunha xustiza distributiva. En canto á proposta da igualdade de oportunidades antedita, á vista está o lonxe que nos atopamos de erradicar as contradicións que o noso sistema educativo carrexa.
Aí seguimos neste setembro, cando arrinca este novo curso académico e o imaxinario nacionalista pretende distraernos con outras nostalxias. Os seus cómplices, que agora se rasgan as vestiduras, tanto guerrearon con que España se rompía que non se sabe onde están en vésperas do 1-O. Andarán buscando os 40.000 millóns de Euros que dixeron non pesarían sobre o erario público? Por que se amparan en neolenguaxes vacuas para que non nos fixemos en que promoven descarnadas asimetrías sociais e que, en coherencia, a escolarizaión pedestre que patrocinan non ten interese ningún nunha equidade digna para todos?
TEMAS: Liberdade. Igualdade. Fraternidade. Propiedade. Dereitos educativos. Ensino privado. Ensino concertado. Ensino público.
Manuel Menor Currás
Madrid, 09.09.2017
No hay comentarios:
Publicar un comentario