Frei Anxélico e os inicios do Renacemento en Florencia

Nun mundo crecentemente secular, esta exposición permite descubrir unha sabia combinación de modernidad e tranquila serenidade dalgúns crentes. 

Hai apenas unha semana que se presentou en público a restauración que o taller do Museo do Prado lle fixera á Anunciación, unha das súas pinturas máis emblemáticas. Hoxe, ese cadro de Frei Anxélico -o primeiro dos tres que pintou co mesmo asunto- volveu a ser noticia como centro dunha exposición en que, dentro do Bicentenario da pinacoteca madrileña, se pretende unha relectura actualizada do quefacer pictórico do monxe florentino. 

O visitante poderá ver na Sala C -debaixo do claustro dos Xerónimos-, como loce no contexto doutras 78 pezas, principalmente pinturas -propias e de coetáneos-, tecidos, esculturas e dous magníficos capiteis arquitectónicos, todo da contorna florentina e toscana en que desenvolveu a súa vida artística e monacal como frade dominico. A continuación, no corredor de saída, un diagrama permite ver a secuencia pola que pasou esta Anunciación desde que fose creada en Florencia cara a 1425, o seu paso á colección de Felipe III en 1611 e, trala súa doazón ao Mosteiro  madrileño das Descalzas, a súa chegada ao Prado en 1861 despois de que fose descuberta por Madrazo, xunto á súa anterior restauración con criterios dos anos 40. Xusto onde termina este eixe cronolóxico, empeza a sala D, en que o centro de atención é un documental -de produción do propio Museo- titulado A Anunciación de Frei Anxélico. A arte da contemplación, en que pode seguirse o minucioso proceso recente a que a someteu Almudena Sánchez, da Área de Restauración do Museo, no que se intercalan elementos da investigación previa, principalmente a cargo do comisario desta exposición, Carl Brandon Strehlke, do Museo de Filadelfia e gran especialista no pintor. Con ser ambos aspectos de gran interese, tamén o é que documenta os “arrepentimentos” do trazo, indicativos de que o pintor non seguiu unha pauta preestablecida senón que foi modulando a súa interpretación dun canon iconográfico que xa tiña gran percorrido no primeiro terzo do Quattrocento.

Frei Anxélico, renacentista

O nome propio de Fra Angelico, antes de tomar os hábitos como Juan de Fiésole, Ou. P., era Guido dei Pietri. O sobrenome, con que foi beatificado por Juan Pablo II en 1982, veulle como a Tomás de Aquino, o doutor teólogo da súa mesma orde, polo seu tratamento devocional dos relatos relixiosos e pola sinxeleza e relixiosidade con que soubo trasnsmitilos, un “raro e perfecto talento”, que Vasari advertiu nas súas Vidas dos máis excelentes arquitectos, pintores e escultores italianos (1550). Tanto que -segundo el- “merece ser recordado con gran reverencia por ser non menos excelente pintor e miniaturista que óptimo relixioso”. Entre outras obras súas que Vasari describe, nunha capela do convento de Santo Domingo de Fiésole di que “hai, da súa man, unha táboa da Anunciación do Anxo Gabriel á nosa Señora, cun perfil tan adorable, delicado e ben feito, que non parece obra dun home senón pintado no Paraíso. Na paisaxe do fondo vese a Adán e Eva, causa primeira da Encarnación do Redentor na Virxe. Na peana dese altar tamén hai algunhas escenas bellísimas”

Este modo de mirar ao pintor anxélico é o que, en xeral predominou, ata o punto de que contribuíu a que fose considerado ante todo como pintor medieval. Esta exposición, con todo, contribuirá a que sexa visto, máis ben, como pintor renacentista, moi influenciado pola cambiante creatividade artística na Florencia de comezos do século XV. A favor desta perspectiva, separadamente do que deu de si a análise previa á restauración última deste cadro, xogan distintos elementos. En primeiro lugar, a perspectiva aérea das figuras, unha das contribucións principais desa etapa artística -e deste pintor- aos nosos modos principais de mirar a arte. O término, acuñado por Leonardo, fala dunha técnica que xa fora empregada nos murais pompeianos, que crea sensación de profundidade na disposición do cerca e lonxe duns ou outros obxectos no espazo. En segundo lugar, o afastamento dos xeitos pictóricos do gótico internacional, tanto dos fondos en pan de ouro brillante, como das formas oxivais, que agora adoptan as ortogonales. E sobre todo, ocupándose de dar un gran naturalismo ao representado. Neste sentido, son de observar, non só o tratamento das figuras humanas, senón tamén da paisaxe e froitos da Natureza e, ata, de aspectos anecdóticos, como o galopín que vai por unha rúa florentina -nunha das escenas da peana sobre a que estivo o cadro principal desta exposición- ou a do paxariño que está pendurado moi preto do seu capitel central da casa da Virxe.

A minuciosidade de todo iso ten que ver en parte co oficio de miniaturista de códices que desenvolvera nos seus inicios. A conexión coa época artística anterior deulla a súa aprendizaxe no taller do seu mestre Lorenzo de Mónaco, tamén frade. Pero o máis relevante desta mostra é a constancia que deixa da conexión voluntaria de Frei Anxélico coa efervescencia artística que Brunelleschi, Donatello, Uccelo, Lippi, Massacio ou Ghiberti estaban introducindo nos encargos de diverso tipo fixándose nos modos de facer da antigüidade grega e romana. A activa participación de Frei Anxélico en retablos e traballos para diversos mecenas permite observar como nas 40 obras súas que aquí se lograron reunir -xunto a outra relevante, tamén do Prado, unha Virxe da granada que veu a España en 1817, sendo incorporada á colección do Prado en 2016- existe similitude de tratamento estilístico con estes outros pintores, máis decididamente ligados na historia da arte habitual aos comezos do renacimento italiano.

Fra Angelico hoxe

Contemplar e ensinar poden ser obxectivos da arte en xeral, e da súa versión explícita do ben contar historias e mitos relixiosos. Facelo de modo que cre veracidade no relato ou no programa que adoitaba incluír un retablo catequético, supón un grado alto que só os dotados de man hábil, aprendizaxe consciente e confianza sincera no que contan poden transmitir. O Museo do Prado tratou de sacar partido a súa breve pero importante colección de obras dese período aproveitando os recursos do Bicentenario para poñer ao día, non só a conservación adecuada dunha obra tan relevante, senón tamén o modo de mirala. O visitante, á súa vez, ten unha magnífica ocasión de enriquecer a súa curiosidade, a condición de deixarse empapar do mundo sereno e tranquilo en que o pintor dominico trata de transmitir verdades seguras e absolutas de crente, sen que a xestualidad das súas formas de mirar e representar deixen de estar abertas á modernidade. Para este mundo tan incerto, é un agasallo, dispoñible para o público ata o 15 de setembro. Unha serie de conferencias e un fermoso catálogo envólveno mellor. 

TEMAS: Renacimento. Frei Anxélico. Florencia do Quattrocento. Bicentenario do museo do Prado. 

Manuel Menor Currás

Madrid, 26.05.2019