A "liberdade de elección de centro" é un trampantoxo

Pelexar polas palabras fundamentais polas que se rexe a sociedade -e o sistema educativo que a representa- seguirá sendo a gran pelexa desta Lexislatura.

Nin o Cumio do Clima, nin o Informe Pisa -cuxos últimos datos se coñecerán sen que nos aclaren xa máis do que sabemos sobre os grandes problemas estruturais do sistema educativo español- deberían distraernos por moi importantes que sexan. As reaccións que espertou en moitos medios a interpretación que fixo no Congreso de Colexios Católicos a ministra Isabel Celáa á propósito da “liberdade de elección de centro? son moi relevantes. É evidente que se trata dunha reacción previsora ante o que os beneficiados polos xeitos máis conservadores da educación española tratan de preservar. Para algúns, ademais, é un preanuncio da belicosidade que os sectores do ensino privado -católica na súa gran maioría- desenvolverán ante a limitación que puidese ter o negocio educativo, por máis que non sexa “sostible” e aínda que os metadatos de PISA -que Pepe Saturnino coñece ben- mostren a frivolidade dos partidarios deste artiluxio conceptual.

Para os que, en cambio, non estean en disposición de sacar partido utilitario a esa “liberdade de elección” tan pregoada, non deixa de ser un insulto como argumento organizador do sistema educativo. É o mesmo pretexto de sempre, desde que en 1857 se iniciou a xeralización da educación española. Desde entón, e con gravísimos acontecementos liberticidas por medio, aproveitados para fortalecer incesantemente ao sector privado da educación en detrimento dunha educación pública consistente, igual para todos e sen segregacións de ningún xénero. Non houbo lei nin decreto significativo que non fose aproveitado para fortalecer unha interpretación desa “liberdade” de modo parcial e a conveniencia, deixando fóra liberdades como a de coñecemento e de cátedra, e excluíndo tamén á maioría da poboación. Se o Conde Romanones -o segundo ministro na historia da Educación española- se aburrías discutindo co doutrinario sector liberal ultramontano do Congreso, preguntándolle a comezos do século XX para que querían esa “liberdade” cando eran inimigos de todas as liberdades -e non o entendía como non fose para mellorar os seus negocios-, desde o Fuero dos Españois franquista ata a LXE de 1970 non cesaron de impulsar ese motor de múltiples políticas educativas muñidoras do orzamento. Todos os ministros -non por casualidade moi católicos- lle foron favorables, e ao comezo da Restauración democrática, a LOECE de 1980 -con boa parte da UCD á fronte-, tamén.

O Liberalismo (J. Rawls)

Algo máis prudente, a CE78 tratara de conciliar equilibradamente no artigo 27.1 -xenericamente- as dúas cuestións que estiveran sempre en disputa: a “universalidade” e a “liberdade”, para, a continuación, falar doutras liberdades a respectar, pero nada máis. Foi a doutrina conservadora posterior -non só desde o Goberno central senón sobre todo desde as Comunidades autónomas- a que de novo quixo torcer deliberadamente a interpretación do segundo construto cara aos xeitos que -salvo na II República- lograran impoñer en detrimento da “universalidade” que só o ensino público pode garantir. Á altura de 2019, non pode ser que case todas as leis que viñeron desde a Transición -a LODE de 1985 é todo un paradigma- faciliten máis as cousas ao desenvolvemento da privatización do ensino a conta do ensino público, o seu orzamento e os seus beneficiarios. E non pode ser tampouco que, en nome dunha suposta Verdade absoluta -da que unha determinada confesión relixiosa se ve como representante- quéiranse detraer cada vez máis recursos do erario. Ninguén entende, salvo prexuízo manifesto, que a “calidade educativa” consista en algo tan privado como a liberdade de conciencia e de confesionalidade.

Por moito que o pregoe quen o pregoe, e por moito que esa doutrina teña moitos voceiros que se fangan eco de si mesmos, deberían, cando menos, ter algún sentido da xustiza en democracia. Lean, por exemplo, a John Rawls falando non de comunismo, de socialdemocracia nin de ideas radicais, senón tan só de liberalismo (O Liberalismo. Crítica2019). O acreditado profesor de Harvard pregúntase polos meros fundamentos da tolerancia indispensable en calquera sociedade libre: Como é posible a existencia duradeira dunha sociedade xusta e estable de cidadáns libres e iguais, que non deixan de estar profundamente divididos por doutrinas relixiosas, filosóficas e morais razoables?? Esa é a cuestión central desa disputa interminable que non cesa no noso país desde que de educación  se empezou a falar na Constitución de 1812, e que Branco White xa describiu desde o seu exilio en Londres. Segundo o liberalismo político -outra cousa é o neoliberalismo cerril-, as loitas máis enconadas líbranse por supostas xustificacións elevadas, como a relixión ou outras concepcións do mundo e do ben. Pero por riba diso, tamén predica que só unha sociedade de cidadáns libres e iguais consegue cooperar xustamente entre si. E esa colaboración só é posible en términos de equidade, cando os dereitos e liberdades básicos de todos os cidadáns poden ser satisfeitos sen privilexios duns poucos.

Os datos son tercos. Se os recursos dispoñibles son escasos -e sempre o son-, non pode ser que a satisfacción duns poucos se faga a conta de todos os demais, coma se non existisen. O exemplo máis desalentador ofréceo a posición do PP desde 2015 -con Méndez de Vigo no Ministerio para protexer a LOMCE (2013) das súas máis descarnadas desigualdades- propugnando un “acordo educativo” en que ningunha das cuestións primordiais, como esta da a “liberdade de elección” e a “confesionalidade” directa e indirecta que ten o sistema para que se fortaleza máis, sexa abordable, cando, como mostran as tendencias contrarias do crecemento dos colexios privados católicos fronte á secularización acelerada que leva esta sociedade, non mostran razón de peso para iso. Antonio Viñao aborda complementariamente estes asuntos nun dos seus artigos últimos sobre “Educación, Xuíces e Constitución”, en que aborda especialmente o acontecido ata agora en torno á “educación separada por sexos”. Madrid é, por estes motivos do que Bourdieu chamaba “distinción”, a Comunidade en que o estudantado matriculado na privada e concertada xa alcanza o 45% , estatística que en España alcanza ao 33%. Se o obxectivo é que esta rede de ensino medre máis aínda e que a Pública desapareza -ou que teña un papel moi subsidiario-, mal vai o “ideario” liberal que se está promovendo. Nin é xusto nin contribúe a que a democracia se fortaleza, nun mundo en que a “uberización” tamén medre e a desafección vai camiño de ser a norma de subsistencia individualizada.

Goya, testemuña

Na magnífica exposición dos debuxos de Goya que o Museo do Prado abriu ata o 10 de febreiro, poden admirarse algúns dos elementos centrais desta perversión instituída. Son especialmente relevantes as 120 follas do seu Caderno C, de que é dono o propio Museo. Moitas delas documentan o que Goya advertiu como cancro da violenta época que lle tocou vivir antes de 1828. As que de fondo critican a predominancia de criterios culturais excluíntes, son aínda de certeira actualidade: “Por ser liberal”, “Non escribir para bobos”, “Por mover a lingua doutro xeito”, “por descubrir o movemento da Terra”? ? Que necidade darlles destino na neñez?.
Antes de seguir enlamando o complicado panorama educativo, a base de opinar tan descaradamente como adoitan os partidarios dunha “calidade” baseada no exercicio privilexiado que unha “selecta” clase social poida facer da “liberdade de elección de centro”, en detrimento do 67% dos fillos do resto da poboación, podería esixírselles unha pausa reflexiva ante eses debuxos de Goya: talvez se movesen a atricción, senón a contrición, polos seus descarnados pecados contra a verdade e a xustiza que adoitan proferir con laxa restricción mental. Esa breve meditación tamén pode valer se se fai ante as 36 aguadas que O Roto logrou situar como glosa actualizadora no Claustro dos Xerónimos, xusto encima das salas A e B do Prado. Non é que non se poida mirar -como se titula este conxunto satírico-, senón que se debe mirar. Noraboa ao Andrés Rábago actual, antigo OPS e, agora O Roto!

Manuel Menor Currás

Madrid, 02.12.2019.

TEMAS: Liberalismo. Liberdade educativa.Colexios privados. Ensino público. Xustiza distributiva. Igualdade.