Liberdade? Que liberdade?

Significa pouco se non vai acompañada de xestos solidarios; a súa propaganda pode ser unha distracción que non libera de nada.

En setembro de 2021, fará cen anos do nacemento de Paulo Freire en Recife (Brasil). En moitas colectividades, grupos de traballo, sindicatos de traballadores e docentes, empezouse a celebrar o centenario do autor de Pedagogía do oprimido (1970).

Educación liberadora

Antes, xa escribira A educación como práctica da liberdade (1967), ademais dunha reflexión crítica sobre A educación e a realidade brasileira (1959) e sobre a súa actividade educadora inmediata na alfabetización e a conciencia (1963). Dese núcleo central, en que educación, liberación da palabra dos pobres e sociedade, emerxería unha importante e extensa obra ata entrado este século, de gran influencia en moitos educadores do mundo e, en particular, en cantos han ter que ver coa educación pública e a “cultura popular”. En España, a súa teoría da “bancarización do coñecemento” e as súas formas innovadoras de educar a mirada e a reflexión, tiveron gran difusión nos movementos renovadores dos anos setenta, as escolas de verán e en aqueles que pugnaron por unha “alternativa democrática” ao que fora a educación nacionalcatólica do franquismo; el inspirou, en boa medida, aos máis optimistas incluso despois de que, tralo acordo do art. 27CE, se reinterpretara a liberdade de educar como algo pechado e case exclusivo. Cantos seguiron apurando a construción dun sistema aberto para todos, cunha estrutura e métodos de traballo sen privilexios para selectos de nacemento, fortuna familiar, crenza ou condición cultural, son debedores nalgunha medida de Freire, como o son de Dewey, Freinet, a ILE (Institución Libre de Ensinanza) e outros como Lorenzo Luzuriaga quen, xa en 1921, reclamaba unha “escola única” e unha “escola nova”, coeducadora e laica.

Loitas pola liberdade

O afán de liberdade viña de lonxe. En España, o Madrid do dous de maio viu como Goya  a pintaba moitas veces; na Porta do Sol, nos seus Cadernos, Caprichos e Desastres, e de modo especial nos fusilamientos do dous de maio, rende unha cumprida homenaxe ao afán de liberdade democrática. Tamén un dous de maio, de 1879 neste caso, segundo reza na fachada dunha taberna preto de Sol, “carecendo os traballadores de liberdade para reunirse e asociarse fundouse clandestinamente o Partido Socialista Obreiro Español”. A pobreza que xeraban os malos salarios nos traballadores, para quen non había lexislación protectora de ningún xénero, campaba polas rúas, afectaba á inmensa maioría da poboación -desescolarizada en gran medida e sen dereito de voto- e, cando tiñan algunha enfermidade, quedaban lisiados por algún accidente laboral ou  penetraban na vellez, estaban condenados, no mellor dos casos, á esmola. Os que se arriscaron a loitar porque o panorama cambiase, para que houbese liberdade de voto e unha sociedade máis xusta, foron acusados de causar “a cuestión social”, condenáronos ao cárcere por cuestionar a orde e foron masacrados con frecuencia, como pintou, por exemplo, Ramón Casas en 1899 en A Carga.

A pelexa moderna pola liberdade viña de antes; moitos outros pelexaran xa por ela. De xeito moi significativo -e como referencia doutros conflitos, logros e retrocesos, en que a liberdade foi o emblema-, a Revolución Francesa de 1789 e a súa Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán é un fito valioso en que foi esgrimida para o logro da dignidade de iguais que conlevaba o feito de ter nacido. Con todo, á beira do estertor dunha longuísima época feudal, pronto as forzas conservadoras agremiáronse para que a prezada liberdade non prendese en cantos ata entón eran “o común” do estrato social máis baixo, o do “Terceiro Estado”. Traballadores, criados, servos e dependentes dos señores -seculares e eclesiásticos- que habían ter sempre privilexios legais, xudiciais, económicos e sociais, foron vistos en diante como perigosos para os seus ventaxismos; e en 1871, no masacre da Comuna, a clase traballadora sentiuse traizoada polos que cantaban a Marsellesa e acolléronse á Internacional. Desa ambigüiedade do término “LIBERDADE”, palmaria nas pelexas que seguiron, veñen os moi distantes xeitos de falar dela hoxe, tan contrapostos que parece unha palabra “insignificante”, ambivalente ata cando é pura fachada publicitaria de calquera marca comercial.

O belo non é doado

Aínda por riba este trasfego coa diversidade semántica -e operativa- dunha das palabras máis importantes da historia da humanidade, Emilio Lledó recordou en Fidelidade a Grecia (Taurus, 2020) como Aristóteles na súa análise das estruturas reais e ideais do “animal que fala” -como cualificaba o estaxirita ao ser humano- construíu o edifico básico da Lóxica, a Psicología, a Física, a Retórica, a Poética, a Metafísica e a Ética para construír o edificio da Política, é dicir, dos saberes concernentes ao ben do individuo e da cidade; en realidade, eran o mesmo: “pois aínda que o ben do individuo e o da cidade sexan o mesmo, é evidente que será moito máis grande e máis perfecto alcanzar e preservar o ben da cidade”: é máis fermoso e sublime logralo para un pobo e as cidades” (Ética a Nicómaco, I, 2).

Ese carreiro, en que a reflexión motivadora da acción do home polo seu ben e o da súa comunidade se inicia na Grecia anterior ao século IV a.C. , non ten, de todos os xeitos, garantía ningunha de durabilidade se non está soportado na reflexión, o coñecemento e a coidadosa educación. Tamén Lledó recorda como Diotima, en O banquete de Platón, explica que nin os deuses filosofan -porque “xa teñen o saber”- nin os ignorantes, porque a ignorancia impídelles botar de menos o saber como forma incesante de apego ao verdadeiro coñecemento. “A ignorancia -afirma- é o castigo supremo dos homes e o seu reino é o da escuridade”; coas palabras -coherentes ou mentirosas coas nosas propias ideas establecemos a comprensión do universo, a identificación do ben e a beleza, a verdade e a xustiza que queremos construír. E non cabe dúbida de que, nos tempos que corren, palabras como “liberdade”, “beleza”, “xustiza” ou “verdade”, volven ser difíciles de entender; ás veces, como nos duros anos 30, producen medo segundo quen as pronuncie.

TEMAS.- Liberdade.- Ignorancia.- Convivencia.- Política.- Xustiza e Verdade

Manuel Menor Currás

Madrid, 02.05.2021