NON AO PECHE DO IES PORTOVELLO: REVERSOS

9 nov 2023

REVERSOS

Entre mirar e ver sempre hai distancia, determinante sempre para actuar de modo acorde coa convivencia cidadá.

Ata comezos de marzo estará aberta ao público unha exposición do Prado que pode ser un descubrimento para moitos. Aos especialistas en Historia da arte, restauradores, coleccionistas e marchantes, o territorio que mostra non lles é descoñecido. Aos museógrafos, tampouco; non é a primeira vez que se fai obxecto museable nin pictórico o REVERSO dos cadros, o seu parte de atrás. Non fai falta ir a Róterdan para ver como no Depot Boijmans Van Beuningen, -tan exitoso en Holanda- as obras están dispostas máis como nun almacén, todo provisional e como de paso para a súa conservación e restauración. En Valladolid, unha das últimas exposicións de éxito do MuseoNacional de Escultura Relixiosa foi Almacén (o lugar dos invisibles) en que a escultura barroca adquiriu en 2019 dimensións ben distintas das que ordinariamente ten nun templo ou nunha procesión.

Reversos pictóricos

Ver o REVERSO de 105 obras –unha delas escultórica- procedentes de 29 museos e coleccións, é ocasión única para apreciar bastantes aspectos da produción artística e, de paso, deixar voar a imaxinación ao fío do que se ve, en gran parte novo; a montaxe está disposto sobre un fondo de intenso negro lembrando a caverna de Platón, como espazo que concentre e estimule mellor, ademais da información do reverso dos cadros, a conexión duns cadros con outros, aínda que sexan de etapas distantes. Desde a Idade Media ata o presente, pódense advertir pulsións, asuntos, miradas que poden amalgamarse nun diálogo constante dunhas a outras épocas históricas. A obra artística é en todas elas un obxecto material, do que habitualmente vemos soamente a parte máis vistosa. Agora, tamén está á vista a que mira á parede, oculta case sempre, salvo para os especialistas. Ao darlle a volta, ademais de limpar o po acumulado, advírtense , de entrada, os traballos dos conservadores para manter vivo o cadro propiamente tal, os testemuños da súa vida social, funcións e situacións polas que pasou (doazóns, propiedade, luxo, viaxes, dedicatorias, comercio, guerras e devastación), e ata as pegadas que imprimiu o traballo do pintor coa impregnación das substancias da pintura, ou porque na súa pobreza reutiliza materiais anteriores ou de mala calidade, sen que se trate de intencionada arte pobera .

REVERSO abre a mirada tamén a outros aspectos que, ás veces, están presentes nas artes. A hipocrisía, por exemplo, dos poderosos compradores de cadros; as súas dúas caras poden verse nunha pintura de aparencia inocente, como o do sueco Martin van Meytens (S. XVIII), que non oculta o vicio de que o dono do cadro gozaría en segredo; no propio Museo do Prado houbo unha sala destas características en tempos non moi afastados, como ilustran as súas guías antigas. Á súa vez, outra maneira de ver o reverso de moitos cadros pon en valor os sucesivos intentos, arrepentimentos, probas, bosquexos e palimpsestos de ideas que o pintor ensaia antes de facer a obra definitiva. E así mesmo, nun momento como o actual en que, como di Marina Garcés, é urxente cambiar o punto de vista, porque a idea que tiñamos de progreso deixounos sen futuro “e non podemos seguir perdendo o tempo”, esta exposición facilita tomar conciencia explícita das materias biolóxicas de que están feitas as obras: as teas, a madeiras, cravos, herraxes, resinas, ceras e pigmentos. Coa evolución que no paso do tempo tiveron para soportar o caruncho e outras inclemencias –incluído un bombardeo, como na Guerra tivo o Prado-, o cadro, obxecto frecuentemente moi prezado, é fráxil.

REVERSO ponnos, ademais, en condicións de advertir o ilusoria que é a pintura. Se nas Meninas Velázquez fainos, mirar ante todo, o reverso do cadro que está a pintar, ábrenos a porta a que non nos deixemos seducir polo que aparentemente vemos, o mesmo fan Goya, Van Gogh ou Rembrandt, como estímulo para que sigamos mirando e non esgotemos a capacidade de descubrir e admirar o que a primeira vista non vemos. Nesa dimensión vai tamén unha sección da exposición dedicada a descubrirnos a nós mesmos mirando. Cando un fotógrafo capta a linguaxe corporal dos visitantes dun museo desde atrás, pode mostrar asuntos de gran interese sociolóxico e cultural, baleiros, ausencias, obsesións ou preocupacións, como as da irónica fotografía de Elliot Erwitt captando aos mirones das majas de Goya, Sorprendente é, así mesmo, o espello-cadro de Pistoletto, cun Caballete con lenzo, de costas ao espectador; de finais dos sesenta. O que ao mirar o cadro vese reflectido dando a impresión de que se mira a si mesmo e que fose el un pintor, coa ilusión de que estivésemos a ver ao seu lado o que estivese a pintar. En fin, o remate –ou o principio, segundo mírese- é a traseira aparentemente baleira dun suposto cadro do tamaño do auténtico das Meninas e, sobre todo, varios trampantoxos, aos que se suma un Magritte surrealista tratando de facernos ver que o que vemos non é un cadro.

Distopías e retrotopías

Se unha das funcións primordiais con que naceron os museos foi a pedagóxica, a desconfianza do que cremos ver é un bo ensino que deixa tras si o paso polos REVERSOS desta mostra. Pode axudar a mirar con afán poético –máis que como mirones pasivos de noticiarios e Redes- o que sucede na contorna crispada actual, tan inclinado a iracundas e catastróficas distopías. Se na área de Palestina vemos de continuo o exceso de celo partidario, capaz de esquecer a igualdade dos humanos ata facer desaparecer aos distintos por razóns étnicas, históricas ou culturais, o reverso é a inhumanidade que nos acabará esmagando a todos mentres as furiosas ondas do mar seguirán crecendo. De Gaza xa non queda case nada, e Darwix preguntábase xa en Menos rosas, en 1986, se a Terra é “de todos os homes”. Tampouco desmerece o que estamos a ver en España, con persoas de traxectoria pública incitando a un “cambio cultural”, é dicir, á revolta na rúa, en institucións do ámbito xudicial e na xestión de moitas Comunidades. A fartura de unilateralidade que provocan para non perder un chisco dos seus intereses, está a chegar ao que Eric Mª Remarque poñía en boca do protagonista de Sen novidade na fronte en 1929: “Estamos de máis ata para nós mesmos”. Este REVERSO antipedagóxico do que a democracia debería ser pode verse como retrotopía, que oriente á cidadanía cara a un mundo máis vivible, como propoñía Bauman, pero esta esperanza roza o imposible.