Informe PISA-2012: lecturas para o desacordo educativo

MANUEL MENOR CURRÁS

Os titulares que ofrecen os medios sobre este quinto Informe patrocinado pola ODCE, repiten as profundas discrepancias en torno á LOMCE

Máis que o Informe Pisa propiamente tal, o que é noticia é o tan dispar xeito de lelo que teñen uns ou outros medios. Cada un fala da feira, segundo lle vai nela -dicían na Galicia agrícola dos anos cincuenta- e de aí aínda o “asegún” impreciso e elusivo no que nos escudamos con frecuencia. Non só os galegos.

Este Informe sempre é longo e complexo. Con todo, nada máis aparecer oficialmente ás once desta mañá, xa dividiu aos xornalistas de garda en dous campos semánticos ben diferenciados. Por unha banda, os lectores do “suspenso”, “segue debaixo”, “volve suspender” e o “debe mellorar” . Por outro, os menos, que titularon que “mellora”, “escala ppostos”, “ascende” ou empregaron sinónimos de similar aire significativo. Pouco máis cabe ler nas noticias de urxencia que saíron da sala de prensa do MECD -especialmente aos medios electrónicos- respecto da última fotografía da educación española. Segundo os orzamentos ideolóxico-sociais dos patrocinadores de cada cabeceira, a continuación do relato foi máis ou menos coherente co titular prefixado e case nada ha ter que ver coa rica e ampla información que encerran estes informes, nin menos coas pretensións e o protocolo do que estipulaban previamente, para a súa realización, a ODCE e o MECD, en Marcos e probas de avaliación de PISA 2012 (Matemáticas, Lectura e Ciencias).

As dúas cuestións primordiais que consideraron relevantes apenas difiren do que en anteriores informes destacaron. Por unha banda, o ranking ou posición relativa dos 25.313 alumnos ou alumnas españois de 15 anos, enquisados principalmente en torno a competencias matemáticas e, indirectamente, achega da súa comprensión lectora e científica. Onde se sitúe España respecto dos outros 64 países participantes nesta macroenquisa trienal, é o aspecto predilecto. Nun país no que tanto se valoran actualmente os resultados deportivos, o PISA segue tratándose predominantemente coma se dunha competición ligueira se tratase, á inversa, con todo, de como -cuantitativamente- adoitan ter presenza os asuntos educativos nos medios. Doutra banda -e como reforzo do anterior- conta moito se España superou ou non a media dos países enquisados, determinante automática do suspenso ou aprobado nesta lid.

Algúns medios, máis sutís, tenden a explicar comparativamente os datos, de modo que se poida entender nunha secuencia lonxitudinal, en que punto de evolución nos atopemos, polo menos desde que no ano 2000, existen estes informes. Conste que a ODCE veuse preocupando pola educación dos españois desde 1962 cando, a raíz da entrada de España nesa organización, publicou un documento titulado As necesidades da educación e o desenvolvemento económico en España, imprescindible para entender os porqués da últimamente tan mencionada Lei Xeral de Educación (1970) e en que medida esta LOMCE última supón ou non algunha mellora respecto dela. No curto prazo, a tres anos vista do PISA anterior, parece evidente que a educación española mellore. Nas tres competencias estudadas, os estudantes españois están máis próximos ás medias destoutros países. Pero polo pouco que se pode ver a relación do PISA-2012 co pasado educativo, este aspecto non lles merece maior interese á maioría dos medios. Parece que fose mellor un presentismo desmemoriado.

Medraron, tamén, os medios que non se contentan cos datos globais. Mostran maior sensibilidade a algo que era máis raro ver en ocasións anteriores, como que haxa autonomías e autonomías. Das 14 analizadas, a metade superan ampliamente a sacralizada media de resultados que deita o conxunto de países do estudo, independientemente de que a LOE -aínda vixente- sexa o marco legal da educación impartida en todas elas. O asunto é relevante unha vez máis para apreciar como as características socioeconómicas -e a súa peculiar evolución histórica- deste conxunto territorial non é idéntica á do resto de España, nin que o aprecio polos condicionantes da boa educación sexa cuestión baladí: 55 puntos de diferenza entre os resultados de Navarra e Estremadura non se poden explicar de modo simplista. Non cabe dúbida de que este aspecto é inoportuno para os amantes dunha homogeneización absoluta dos términos en que se produce mellor ou peor educación.

Non menos inoportuno -pero igual de interesante- é que nalgúns medios poñan algún énfase nos diferenciales existentes duns estudantes a outros desde antes de empezar a estudar. Ninguén dubida de que as necesidades de partida de tanta diversidade de estudantes e os condicionantes sociofamiliares -tan crecientemente desiguais en España- pesen aínda enormemente na satisfacción da experiencia escolar de cada un. Tendo en conta da repercusión cultural -o acordo coa linguaxe, pautas e esixencias da aprendizaxe escolar- que teñen para a aprendizaxe das competencias lectoras, matemáticas e científicas, non poden por menos de pesar fortemente -rebaixándoas ou mellorándoas- nas medias globais duns ou outros países neste xénero de estatísticas. Se a mera escolarización non é suficiente -se non se traballa ben o como e que ensinar-, sería magnífico que crecesen nos medios as análises e estudos detallados destas correlacións, tan importantes para entender que educación temos e que educación queremos. Para dicir que hai estudantes “atrasados” e outros “excelentes”, non fai falta o PISA: sobran dous minutos en demasiadas aulas burocratizadas.

Esperemos, no entanto, que este Informe -axudado por outras investigacións- axude tamén a detectar en que medida os procesos educativos e os medios para desenvolvelos teñan ou non que ver con estes resultados, os positivos e os negativos. E oxalá que este tipo de investigación cualitativa tivese a acollida debida nos medios e nos propios informes da ODCE. Sería de agradecer, porque ao sistema educativo viríalle ben: empezariamos a falar de verdade de educación e non tan só do que prexuiciadamente cremos que debe ser. Polo visto e oído hoxe, ao propio Ministerio de Educación parece que tan só lle importen os resultados cuantitativistas nestas tres competencias e un burdo economicismo implícito. Principalísimamente porque quixeron dar a entender o acertado da LOMCE, xusto neste momento en que acaba de ser aprobada no Parlamento. Para isto, á Sra. Gomendio parece bastarlle con que os resultados do PISA-2012 non pasen de “estancados”, desproporcionados -di- co investimento español en educación desde 2003. Coma se o conseguido e por conseguir viñese do aire, nada dixo da peculiar aposta do PP en moitas Comunidades desde hai anos, dos “recortes” que habemos ter nos últimos dous nin dos que agardan ao sistema ata que cheguemos ao 3,9% do PIB. Nada tampouco do inmenso traballo de tantos profesores entregados; nada, por suposto, da enorme contribución do ensino público a esta tarefa de dignidade a contrafío. Cando en 2015 -ao final desta lexislatura-, volvamos ter o seguinte Informe PISA, poderemos comprobar en que medida as diminucións de igualdade de oportunidades programadas na LOMCE -e do custo cero previsto para esta- farían “mellorar” os rendementos individuais e territoriales máis fráxiles do sistema educativo, único modo de aumentar a calidade do conxunto. Seguramente a Sra. Gomendio e o Sr. Wert xa non estarán para contalo, pero por agora, só desexan que lles creamos: o seu “modelo” vai producir un envorco significativo na “calidade” do sistema educativo español. Iso -como tamén dicían na Galicia da miña infancia-, “é poñer ou carro diante dous bois”.

Madrid, 03/12/2013