A violencia gratuíta con que se expresan algúns dos novos responsables en asuntos educativos denota un nivel francamente doutra época, con outras ambicións políticas e mentiras antigualitarias.
Entre os moitas xeitos que poida haber para calibrar o valor e estima que hai por unhas ou outras cousas, en política -e máis se de asuntos educativos se trata- é clave saber a quen se elixe para que se encargue diso con responsabilidade e mínima consistencia científica e moral. As dúas cousas, porque co pretexto de que alguén é “boa persoa” ou fíxate “que coitadiño é”, temos de todo e con frecuencia máis ben malo. Este modo de fraude permanente cúmprese ás veces con fartura. Agora mesmo, para Viceconselleira de Educación madrileña elixiron a unha señora que, cando traballaba coa Sra. Aguirre, inmediatamente despois do “tamayazo” aprendeu a dicir que xente como os emigrantes ou os nenos dos xitanos tiñan “dereito á ignorancia”. Non consta que rectifique nin que a pasaran por un curso de readaptación, máis aló do que dá de si ir de carguiño en carguiño nas entrañas dunha administración de amiguetes, para chegar agora a encargarse do tramo máis significativo do sistema educativo, a Secundaria, máis a Educación Infantil, a Primaria, a Formación profesional e a Educación especial. Non é desexable que meta máis a gamba, pero é predicible que a acabe metendo con tales antecedentes, salvo que a vixíen moi de cerca. Pero os camiños do Señor son inescrutables, como recordaba sempre San José María aos seus discípulos en Camino desde 1939 (ou desde 1934, segundo qué máximas selectas de espiritualidade se miren).
Ensino, Ciencia e Ideoloxía
Para entón, xa as bicicletas non eran para o verán e, nos espazos en que viña habitando o mellor da ciencia e educación española, empezaran a ser depurados sistematicamente. Acábanolo de recordar un importante libro: Enseñanza, ciencia e ideología en España (1890-1950), que acaba de aparecer en Sevilla. Os datos que achega son abraiantes: dos 580 catedráticos (universitarios) que había, 20 foron asasinados, 150 expulsados e 195 se exiliaron. Era a época ministerial de José Ibáñez Martín en Educación (do 09/08/1939, ao 18/07/1951), ao que precederan no cargo Pedro Sainz Rodríguez e José María Pemán (do o 1/10/1936 ao 30/01/1938). En realidade, foi durante a etapa de Pemán cando se perfilou máis en detalle a administración da represión. E foi con el -e outros amigos de Acción española- que se construíu a fondo a represión integrista de canto soase a republicano, laico ou moderno. Dun modo particular reprimiuse e perseguiu canto cheirase a Institución Libre de Ensinanza e os seus intentos de europeización da cultura e a ciencia españolas. Pero para Pemán e os seus tratábase da “Anti-España”, responsables do envelenamento do alma popular, e de sementar de dó a maioría dos fogares honrados de España (sic). E con tales pretextos, acabaron levando a cabo unha durísima represión inquisitorial: uns 16000 foron sancionados, 6000 foron separados definitivamente da docencia, outros 6000 foron trasladados forzosamente ou perderon a praza e uns 3000 foron suspendidos de emprego e soldo, ademais dos que foron asasinados. Un debuxo de Castelao para un selo republicano de 90 ctms., mostra a un mestre asasinado nun ribazo, dous nenos axeonllados mirando e a lenda: “A derradeira lección do mestre”. Similar ao que quixo mostrar Manuel Rivas co A lingua das bolboretas.
A Historia de España contada con sinxeleza
Nada é gratuito e todo deixa pouso, moitas veces longo. Hoxe coñecemos ben os estragos desa época en que todo valeu para impoñer unha monótona perspectiva intransixente e integrista da vida e do coñecemento. A primeira Historia que fai unha relectura total do pasado español, de obrigada lectura e estudo nas escolas españolas, debeuse á pluma do escritor gaditano, pronto imitada como obrigado libro de texto por un Manual de Historia do Instituto España. Ata que puidemos ler a Elliot, Joseph Pérez e outros hispanistas, non empezamos a decatarnos de que ía a Historia, e menos a de España. Hoxe, é distinto, pero todo era un ermo durante moitos anos. Ben que, doutra banda, unha das permanencias do franquismo máis longas -a que a educación nacional-católica da cruzada propagou- é perfectamente visible na ignorancia e tersiverxacións que en xeral temos dos avatares da nosa vida colectiva. Como non vai haber quen aínda añore a Enciclopedia Álvarez, coas súas 200 edicións! E tanto escritor e opinante empeñado en repetir equidistancias entre os que pelexaron naquela guerra fratricida! Do desastre humano e cultural que supuxo a depuración de mestres, Francisco Morente Valero trazou xa en 1997 unha minuciosa descrición, coa análise de todos os expedientes dispoñibles . Pionero nese terreo foi un traballo publicado tamén pola editorial Ámbito, de Valladolid, dez anos antes: varios profesores burgaleses atoparan no seu centro os expedientes dunha das Comisións depuradoras. Seguíronlle outros moitos traballos de alcance provincial e, en 2014, Francisco Moreno García dedicoulle atención dentro dunha exhaustiva investigación do acaecido en Córdoba a moitas máis vítimas: La victoria sangrienta 1939-1945.
Máis delimitado ao estudado polos autores sevillanos, é o investigado na Complutense polo equipo coordinado por Luís Otero, en 2006: La destrución de la ciencia en España. Hai, con todo, aínda dous ámbitos que aínda depararán máis coñecemento que o dispoñible: o acaecido aos profesores de instituto e boa parte do sucedido no trasvase da JAE ao CSIC, cos cambios que induciu de persoal, ideas e orientación en ambas esferas de coñecemento, ensino e cultura. O menos agradable, en todo caso, é a conexión que había ter aquel proceso de incautacións violentas e desafectos oportunistas, con posibles servilismos e limitacións inducidos posteriormente, con secuelas detectables en problemas de agora mesmo.
Aquel novo plan docente
Ibáñez Martín, ministro de Educación, chegou a dicir na inauguración do curso 1940-41, na Universidade de Valladolid, que “era vital para a nosa cultura amputar con enerxía os membros corrompidos, segar con golpes certeiros e implacables de gadaña a maleza...Se algunha depuración esixe minuciosidade e enteireza para non dobregarse con xenerosos miramentos a consideracións falsamente humanas, era a do profesorado”. Nese contexto inquisitorial -do segundo terzo do século XX- desenvolveuse e programou o que os especialistas denominaron escola nacionalcatólica, con todas as implicaciones da Igrexa e os seus privilexios exclusivos na supervisión de todo canto tivese que ver con educación. Un proceso que se alargou ata 1978 e que, en boa medida pervive: basta ler a LOMCE para advertilo. A queima e depuración de libros e bibliotecas foi paralela a aquel labor censor e cos mesmos principios rectores: Os libros arden mal, de Manuel Rivas, novela un pouco este drama particular da letra impresa en escolas e colexios, en moitos dos cales, se se quería ler algo había que contar con permiso explícito asinado.
Á hora de substituír ao persoal docente -pois algunha aparencia de sistema educativo había que ter- pronto puido verse nas primeiras oposicións a magisterio en 1941 o nivel e calidade requiridos. O nº 1 de Escuela Española, do 24 de maio dese ano cóntao en detalle: o temario de oposición, os que estaban excluídos e os que tiñan case a exclusiva: excombatientes, huérfanos de guerra, cruzados do ensino e similares, que puidesen acreditar “a súa adhesión absoluta ao novo Estado”. Unido todo iso á supresión da maior parte dos institutos e escolas que construíra e dotara a República -en Madrid, aproximadamente a metade do que había en xullo de 1936- e completarase o panorama de desastres e carencias. De tal calibre foi aquela “crise educativa e cultural” que, en 1953, cando Ruiz Jiménez leva o seu proxecto de nova lei educativa ás Cortes daquel momento, non tivo máis remedio que evidencialo en público con cantidades tercermundistas. E prácticamente o mesmo tería que volver repetir Villar Palasí en 1969, no “libro branco” preparatorio da Lei Xeral de Educación. E mentres, aí estiveron desde o principio os colexios “de pago” -relixiosos en gran parte-, poñendo a man para recibir subvencións: cóntao o BOE do 17 de maio de 1941.
Da JAE ao CSIC
Neste panorama, á Junta de Ampliación de Estudos (JAE) tamén lle tocou a lotería. Fora creada en 1907 como organismo do Ministerio de Educación, pero tiñan o estigma de estar inspirados pola ILE (Institución Libre de Ensino), cuxo gran atentado desde 1876 fora aspirar ao rango universitario en nome do mesmo que a Igrexa proclamaba: a liberdade de ensino. Cunha diferenzadel 17 de mayo de 1941.: quien le interese puede verlo en el ciones cat be inspecciambielado bien otra vez Rivas: era la del pr de “heterodoxos burgueses”: propugnar tamén liberdade fronte á inxerencia eclesiástica, o cal a Cánovas del Castillo lle pareceu un inconveniente fronte á “ tolerancia religiosa”, para él preeminente. Vamos, que a Igrexa chegara antes, lograra un Concordato que lle daba privilexio de inspección de todo, incluído o que se fora ensinar, e o ministro Orovio o puxera más difícil aínda. Enseguida empezaron as difamaciónss e persecucións sistemáticas, en que pronto destacou o círculo dos asociados en Acción Española. . José Pemartín por exemplo, ou Enrique Herrera Oria, non se privaron de trinar en plan bélico contra eles. Ibáñez Martín e Pemán tamén pertencían a ese grupo, e Pedro Sainz andaba cerca: son os primeiros ministros de Franco en Educación. O primeiro ataque serio veu en dous decretos encadeados, en 19/05/1938, disolveuse a JAE. Todos os seus bens e proxectos quedaron máis ou menos nas pavías ata que se fundou o CSIC (Consello Superior de Investigacións Científicas) o 24/11/1939. Dirixido e reestruturado polo opusdeista José María Alvareda, o seu capital estratéxico -enorme para aquel momento- enseguida foi reorientado cara á “recristianización” da investigación española, á vez que servía de plataforma oportunista para os membros e achegados da Obra. En 1957, cando algúns deles sexan captados de xeito ostensible ao Goberno, cumprimentarían unas cantas obsesións do seu programa expansivo, que aínda tería un amplo percorrido ata hoxe. A lei Xeral de Educación, de 1970, é dun deles. Ao facerse cargo do Ministerio en 1968 -cun Lora Tamayo antes e despois no cargo- Villar Palasí xa sabía de que ía aquilo e como, nun decreto máis temperán- do 4 de abril de 1939 -recentemente entrados “os nacionais” en Madrid-, decretaran o cambio de nome a dous institutos senlleiros da JAE, encargados de potenciar a modernización do ensino e a correspondente formación do profesorado. Desde aquel día deixaron de ter o seu nome orixinal (de Instituto-Escola) para chamarse “Ramiro de Maeztu” e “Isabel a Católica”, dous símbolos ben preclaros do que marcaría tendencia naquel panorama de intolerancia absoluta cara a calquera apertura democratizadora.
Estas dúas partes da historia son menos coñecidas. Pero son importantes se se quere saber de onde veñen moitos dos problemas que aínda arrastra boa parte do sistema educativo e cultural. Dun día para outro non cambia nada e non bastou con dicir: xa estamos na Transición e aí vai unha nova lei que o reforme todo. Para estes asuntos, a teoría de que non se debe revolver o pasado é bastante estúpida e moi de dar por bo todo, incluso o que perdura vivamente violento e autoxustificativo. Unha condición que impuxo toda esa represión de tantos anos -as depuraciones duraron en activo ata o ano 1943, pero as súas secuelas inmediatas tiveron diversas duracións vitais- foi que desde o CSIC controláronse, ademais dos distintos centros de investigación e prebendas anexas, boa parte das novas prazas universitarias e, indirectamente, de Institutos e Escolas de Maxisterio, que se foron dotando. Así consta na súa carta fundacional. Non é estraño, xa que logo, que nunca sexan claros respecto de o seu xenealogía inicial. Sucedeu no aniversario de 2014 -75 anos- e tardará o seu en recoñecerse que certo estilo que aínda teñen algúns departamentos, con múltiples tics daquela época, permita exercer impunemente todo tipo de mandarinatos, todos nefastos en xeral para a educación e a cultura de todos.
Que pasa co coñecemento?
Non fai falta estar aí para lamentar que, en nome dunha presunta “ciencia española”, non nos aforramos plúmbeas publicacións destinadas a venderse ao peso na Costa de Moyano. As sempre existentes excepcións de extraordinaria valía vivirían moito mellor e poderían ser máis eficientes. Seguramente nos decatamos máis os españois do que merece a pena coñecer e saber. E, sobre todo, o paso de varias xeracións de estudantes pola universidade habería ter mil probabilidades de ser máis consistente. Mirar ese campo de probabilidades imposibles é como unha viaxe ao destempo, unha boa cantidade de tempo perdido que cada lector debería recuperar en plan máis ou menos autodidacta e a desmán da universidade recibida. Algunhas das penalidades do noso sistema cultural e educativo poderán entenderse mellor se se pon a atención na categoría de profesorado que nos correspondeu e non puidemos ter. Se se compara ese cálculo ucrónico co que cada lector había ter que soportar, a lectura dalgún dos libros que nesta columna se están comentando probablemente teña unha segunda utilidade: entender con máis fundamento se avanzamos moito neste periplo posterior, ata onde e en que. Un cómputo para sabelo con algunha fiabilidade consiste en observar nomeamentos como o da Comunidade de Madrid aludido ao principio.
Nas ucronías nunca se sabe. Non é seguro, pero tampouco improbable, que de non se produciren os cortes, cambios e tersiverxacións que, sobre todo entre 1936 e o 43, se produciron na política educativa e científica española -coas súas derivacións posteriores-, términos como “progreso”, “cambio”, “coñecemento” ou “escola pública”, haberían ter un significado moi diferente do que teñen. Co que se impuxo como normal e case natural, -de sentido común e como Deus queira-, o significado máis pleno e democrático destas palabras vai para longo. Topamos co “dereito á ignorancia” e, de hai tempo, cos que aos que reclaman maior “igualdade” cívica, son, ao parecer, uns envexosos. Isto de acabar coa “envexa igualitaria” vai para longo: atentos.
TEMAS: Depuración de profesores e mestres, ILE, JAE, CSIC, Institutos-Escola, José María Pemán Ibáñez Martín, Sáinz Rodríguez, Alvareda, Villar Palasí, Escuela Española, Ruíz Jiménez, Moreno Valer
No hay comentarios:
Publicar un comentario