Cambio de rutinas, orde, disciplina, pero tamén sentido e funcións da escolarización, son, á beira da aprendizaxe de coñecemento e destrezas sociais, cuestións para considerar estes días.
Remata agosto e, de volta en casa, empezan as inquietudes do pronto regreso á rutina cotiá das aulas. Imponse o ir, aos poucos, afacéndose a horarios, comidas e pautas de sono menos elásticas que as do inmediato verán. Ben é verdade que a adaptación non ten as mesmas dificultades en todas as idades, pero leva sempre unha diferente forma de vida, cambios dalgunha envergadura e, de paso, algún grado de empeño distinto. Non é o mesmo na escola infantil que en primaria ou secundaria ou, ata, nos tempos universitarios. Cada idade ten as súas particularidades e require diversos modos de atención.
Outra vez?
O paso dun esquema de vida máis relaxado e “libre” a secuencias temporais máis rixidamente ordenadas e “disciplinadas”, en que cada paso e actividade han de estar realizadas nun tempo e forma que non determinemos nós, supón inevitablemente unha readaptación de hábitos, máis ou menos custoso en nenos, adolescentes ou adultos. A todos dalgún modo nos incumbe e, con algunha frecuencia, incluso o propio sentido da vida vese afectado. Os propios pais veñen coincidir polas mesmas datas -os que teñen traballo- na volta aos ritmos que marcan os horarios e contratos laborais: non lles son estrañas as síndromes vacacionais. Máis aínda, non son poucos os que gardan, de cando pícaros, estrañas doenzas asociadas a cando acababan as vacacións e a que, xa iniciándose o cambio de coloración das plantas caducifolias, debían reiniciar as tarefas escolares. Algúns pacientes de determinadas afeccións viven desde finais de agosto unha especie de fatiga última e un paulatino desmoronarse do sentido que o rápido amareleo das follas e a súa posterior caída sen retorno confirma, de modo que o comezo de curso bótaos cara á depresión melancólica fronte á desbordada vitalidade que o verán deixaría atrás.
Non se trata dun asunto menor e de non é un mero capricho infantil. Son os primeiros pasos dunha aprendizaxe custosa de asumir máis aló do mero cambio circunstancial de hábitos. O principio de realidade, coas súas duras imposicións e requerimientos, é asunto urxido de gran atención e cautela por parte de pais e titores. Por suposto, tamén debería estar no ánimo de profesores e axentes escolares prestarlle o debido coidado, co fin de que servise de oportunidade para o crecemento persoal e non para estar a remolque de dependencias e fixacións desestabilizadoras. Jano e o seu dobre rostro, como condición ineludible da condición humana de constante paso entre situacións de cambio, de fluído final e comezo, prudente e clarividente para que mereza a pena.
Disciplina
O final de agosto é para moitos, en todo caso, como xaneiro: regrésase e non precisamente a Ítaca. Para os máis afectados de cerca polos asuntos da educación, non é ningunha novidade que boa parte do sistema educativo cumpre funcións que non teñen que ver necesariamente co coñecemento, salvo que se entenda por tal coñecer que lugar nos corresponde a cada un no mundo conflitivo en que nos toca vivir. Ou que aprender pronto que non todos somos iguais, tampouco é pequena cousa. Ou que, por iso mesmo, saber o que máis importa do sistema educativo non é o que din explicitamente as asignaturas senón as rutinas constantes, ou, tamén, que o que din estas ten distinto valor segundo quen o aprenda. Este conxunto cognitivo é o colmo da aprendizaxe se chégase pronto a el. Conducirá de inmediato a entender que o sistema educativo teña distintas canles -públicas, concertados e privados- para o cumprimento destas funcións diferenciadas e que, en todos eles, o asunto principal é a aprendizaxe da disciplina correspondente a cada cal segundo o seu grupo social de adscripción. Disciplinar a mente, disciplinar o corpo, disciplinar o uso do tempo, disciplinar as pautas do que está ben visto ou mal visto segundo a orde social que -entre outras particularidades- a cada cal lle tocou en sorte, son cuestións que a socioloxía crítica tratou de destacar desde fai moitos anos e que ningunha das reformas que habiamos ter, desde a propia LXE de 1970 -non digamos desde antes-, ousou contravenir en serio. Dun ou outro modo, este é un núcleo duro que todas sostiveron, con maior ou menor intensidade segundo a coloración de cada goberno.
O regreso ao cole ou ao traballo -o primeiro é un anticipo do segundo no mellor dos casos-, pon en evidencia esta dualización persistente nas nosas vidas. Produce a todos, a nenos e adultos, similares actitudes, temores e ansiedades, contradicións e contraposicións, sempre nas inmediacións do esquizoide. Se aprender isto é custoso, a moitos, ademais, o final de agosto suxírelles e prevén sobre a inutilidade do traxecto da escolarización. Saben, de entrada, que eles van ao colexio ou escola pero que non van ser propiamente “estudantes”, con sentido e coherencia de que o que se quere que aprendan lles vaia a conducir a unha profesión sólida e apetecible. Perciben -sen ler a LOMCE- que o que lles correspondeu é un trámite ata chegar á idade laboral?, agora aos 16 anos e antes a idades bastante máis temperás. Como saben, adicionalmente, que os seus serán sempre os empregos de menos cualificación, os daqueles que o sistema non logrou integrar por fracasar?. Desde antes de empezar a estar escolarizados están destinados a esa lista: Carlos Lerena xa concluía en 1976 que, nunha idade crave como a dos seis a nove anos, a maior parte dos atrasos escolares -a idade de cada alumno respecto da que lle correspondería no curso en que se atopa- obedecía a razóns de índole social familiar, “está determinada pola clase social de orixe” (Escuela, ideología y clases sociales, Ariel, p. 310). Por entón, cando estaba en plena vixencia a EXB -e a obligatoriedade acadaba ata os 14 anos-, o 31,99% dos quen a cursaban eran descualificados ao final, como recordara Fernández Enguita (Educación y Sociedad, I, 1983, pp. 55-85)
Volver pensar
O final do verán, coa súa volta ao cole, propicia, por todo iso, o repensar o
sentido do sistema educativo que temos. Os pais volven ao traballo e os nenos
volven ao cole mentres queremos crer na “moblidade social” que representa o
acceso á educación e en que é unha “igualdade de oportunidades” para todos. Na
práctica, con todo, hai moitas cartas marcadas e, sen a atención debida,
seguirano estando e de moi pouco valerán esas grandes palabras. En xeral, o
organigrama está deseñado para que cada paxaro vaia ao seu niño e que todo siga
moi parecido a como foi sempre. Poñámonos ao final dos estudos, á hora do
emprego, por exemplo, e veremos que o criterio polo que se guían os
empregadores non é o das capacidades reais dos individuos senón o dos
prerrequisitos formais que cumpran. Isto asegúralles unha primeira criba de
candidatos que teñen certa motivación e competencia social fronte aos que por
razóns diversas non lograron unha determinada acreditación. Pero é que,
ademais, os títulos e credenciais que confire o sistema educativo non son para
todos. Están deseñados como unha forma de control de entrada ás posibilidades
escasas de traballo, especialmente das máis desexables e privilexiadas.
Xusto no momento de iniciarse un novo curso, todas as expectativas están
abertas sen que a ninguén lle sexa palmario que os súas vástagos vaian ser
escolleitos, por moi intelixentes que sexan e por moi ben que cumpran todos os
ascetismos que require unha esforzada dedicación ao estudo. O obrar segundo os
requisitos prescritos só é imprescindible para estar entre os bendicidos coa
dubitativa expectativa de emprego. Por encima de todo iso, e dada a enorme
proliferación de títulos e diplomas -e os criterios que impuxeron as sucesivas
reformas laborais-, os que teñen capital cultural de clase teñen moitas máis
oportunidades para aproveitarse dos beneficios da situación profesional a que
pertencen os súas proxenitores e dos criterios restrinxidos que rexan a súa
entrada na mesma.
Evidentemente, a escola e os seus xestores -profesores e mestres incluídos- non
poden quedar indiferentes. Se non queren adscribirse á obsolescencia
burocrática, han de repensar o seu sentido e cualificación democrática: que
sociedade e que tipo de cidadáns queren construír, en que medida e de que
xeitos poden contribuír desde o seu espazo educador a que todo sexa máis xusto
e menos discriminatorio, que procedementos deben primar para que as
oportunidades de igualdade sexan tales. Os comezos de setembro son a hora dos
proxectos de centro e das súas especificacións nas aulas e asignaturas. É un bo
momento para reformularse multitude de procesos e dinámicas innovadoras. A
volta aos cheiros dos escolares -lápices e gomas especialmente- debería ser
unha ocasión para que o inminente curso académico non cheire xa de entrada a algo
sobado. Oxalá leve a profundar na renovación de significado dun tempo precioso
e prezador para todos.
TEMAS: Inicio de curso, LOMCE, Sentidos da escolarización, Escolarizar e estudar, Escola e emprego, Disciplina, Procesos innovadores, Escola democrática. Carlos Lerena, Mariano F.
No hay comentarios:
Publicar un comentario