Falar de baratura en asuntos educativos pode ser o xeito de deixar todo igual ou peor. Iso si, preservando xeitos aseñoradas de diferenza.
O panorama político segue encistado en formalidades de procedemento que nos acabarán levando de novo ás urnas. Abril está cerca e fai improbable que teñamos un goberno estable para ocuparse dos problemas urxentes ante o exame de débeda que reclama Bruxelas e, xa que logo, a recuperación dunha política educativa de carácter expansivo está no aire. En Comunidades como Madrid, acábase de anunciar unha convocatoria de oposicións sensiblemente distinta da de anos pasados, pero de xeito evidente insuficiente para reverter os recortes pasados. O apoio do BCE ás vacilantes economías europeas non anima ás Bolsas e, namentres, Oxfam advertiunos de novo que 62 familias concentran a mesma riqueza que 3.600 millóns de persoas, a metade máis pobre da humanidade. Cunha economía ao servizo do 1%, seguen aumentando as distancias do resto da poboación. Desde o inicio do século, a metade máis pobre da poboación mundial só recibiu o 1% do incremento total de riqueza, mentres que o 50% desa nova riqueza ha ir a parar ao 1% máis rico.
Sospeitas do barato
A baratura adoita valer en situacións como esta para indicar que todo ha de seguir máis ou menos igual que sempre. Esgrímena máis habitualmente os partidarios dos concertos educativos, como razón preventiva case sempre, cando non como mérito ou favor primordial que este sector do sistema educativo faría ao Estado propiciando un menor investimento de recursos e, polo tanto, un aforro económico considerable. Antes de asentir a esta moi interesada tese, é recomendable a todo lector ben intencionado que trate de aclarar algunhas sospeitas. Principalmente, as que mostran os paralelismos desta estratexia argumental cos marcos conceptuais a que adoitan recorrer os modelos económicos de moda, para os que o interese contable non ten cortapisas. O que importa -din- é o crecente nivel de rendibilidade, por máis que as súas cargas teñan de soportalas os grupos de sempre, ou que o produto final teña carencias de valor engadido que o fan precario. É dicir, que o valor económico reside en que o selecto accionariado séntase satisfeito porque lle vaia mellor, aínda que sexa a conta dun público cativo e de que os outros participantes necesarios para a produción do ben ou servizo estean cada vez máis no aire ou resulten crecentemente invisibles. Se as políticas que aprecian deste xeito a produción, se desinteresan do aumento da brecha social -recórdese, neste sentido, que non é gratuito que España consiga o segundo posto da lista europea en desigualdade-, é irrelevante. Aínda que se desprece así a gran parte da sociedade, ao 50% da xente nova, os parados -as mulleres paradas ou malremuneradas de que tanto se falou o pasado día oito, día da muller traballadora-, e a un crecente exército de reserva con salarios de miseria.
Será moi oportuno, por iso, tratar de acordar se non hai outros modelos máis atractivos en canto á promoción humana que sempre se ha de conxugar no quefacer económico. Estes días volveu a ser noticia a “prosperidadecompartida” de Mercadona -isto non é publicidade, pero vén ao caso- porque gañan diñeiro, estenden o negocio e estano facendo cun 95% de traballadores fixos que teñen un promedio salarial de 1.400 euros. É dicir, que outro modelo é posible sen que a baratura -tal como a desenvolve o ultraliberalismo- sexa un criterio absoluto de actuación contra os traballadores. Esta cuestión, doutra banda, é principal en actividades educativas, sempre moi sensibles a carencias que poidan escamotearse baixo a baratura como pretexto.
A educación como custo
Deste xeito, nos prolegómenos dun posible
debate sobre a lóxica argumental da baratura en educación, deberá ser
presuposto indispensable dirimir como ha de entenderse esta, se como “investimento”
ou como “custo”. Todo supón diñeiro pero non é igual nin todo é xustificable no
seu nome.
Se se defende que é un “custo”, estarase primando que cada cal pague o seu. A educación non será un ben común ao que todos teñan dereito, senón un campo de actividade -ou un servizo, se se quere- xerador dun tipo determinado de ben que, xa que logo, dependerá da capacidade económica e do valor que o mercado queira darlle. Para nada terá atractivo que o colectivo social teña un nivel medio de capacidades cognitivas e actitudinais propias dun país moderno: a libre concorrencia irá dicindo. Non merecerá a pena, xa que logo, que o Estado presuposte algunha partida específica para este fin colectivo -en verdade, na súa versión xeralizada, tampouco se preocupou diso durante a maior parte do noso pasado- e, en consecuencia, non será un dos rubros a soster cos impostos. Sen esta carga estrutural, estes poderán sosterse en niveis baixos, o que, adicionalmente, pode venderse aos cidadáns como moi ventaxoso.
A liña do “custo” -polo menos a curto prazo e se non se advirten os inconvenientes- é a do Estado mínimo non só para educación, senón tamén en sanidade e outras prestacións. De modo similar ao que era no século XIX, con competencias case únicas no mantemento da orde establecida, ao servizo dunha estrita minoría, a que lexislaba, gobernaba e establecía os principios do ben e do mal, do bo ou mal gusto e, por suposto, da “boa educación”, urbanidade e “bos costumes”. Soster hoxe esa posición nos retrotrae, xa que logo, cada vez un pouco máis a situacións previas ao taylorismo industrial ou, máis atrás aínda, cara ao que Umberto Eco chamaba a “medievalización da historia”.
Pero se a educación ha de entenderse como actividade de concurrencia no libre mercado, como outras moitas, non se entende, de ningún xeito, como nin por que determinadas empresas de educación -en definitiva, privadas- haxan de necesitar o proteccionismo explícito do Estado para levar a cabo a súa actividade, nin menos por que han de estar en disputa máis ou menos constante co que o propio Estado obrigouse actualmente a realizar para garantir o cumprimento dun dereito recoñecido a todos os seus cidadáns. Por tal motivo, nunha época de especial crise como a actual e máis minguada de recursos, a concepción da educación como “custo” esixe que se explique, ante todo, que nun sistema educativo como o español, a mera libre existencia de tres vías de exercicio dese dereito non resulta excesivamente cara para a Facenda pública se todas han de estar, dun ou outro modo, sostidas ou subvencionadas por ela, e se os estritos beneficiario de cada unha non comparten idénticas posibilidades de elixir entre as tres e, de engadido, é altamente probable que discrepen en formulación cívica -eixe central dun currículum educativo democrático- e que non compartan os medios e métodos concretos de ensino.
A educación como investimento
O entendemento da educación como “investimento” é meridianamente distinto e, dada a predominancia da administraron nos últimos tempos como “custo”, ten aínda un atractivo especialmente romántico. Parte da decisión de construír un Estado amplo e democrático, como unha gran “Polis” aristotélica en que caiban todos os cidadáns e con dereito á palabra. Pon en primeiro plano, por esta razón, a subida xeralizada do saber que pode proporcionar a escola e, consiguientemente, terá preocupación por dotala como mellor llo permitan as circunstancias económicas, pois ese ben deberá estar ao alcance de todos como riqueza compartida.
Os partidarios desta liña política son os primeiros en saber que nada é gratis e que menos o é unha boa organización do sistema educativo en que, ante todo, caiban todos, incluídos os máis diversos. Por iso mesmo tratarán de mellorar no posible a boa xestión e administración dos sempre limitados recursos e, na medida das súas posibilidades para dar valor real ao que estiman valioso, ocuparanse de habilitar ao efecto unha proporción adecuada ao que da educación din esperar. Non adoitan xogar, por exemplo, coa pantomima de que se pode ter unha boa educación con escasos recursos, principio cuxo fallo principal é que ningunha prestación da amplitud desta, e requirida de folgados e constantes recursos, se pode soster por mero voluntarismo e vocación. Nunca a extensión dun ben público de similar dimensión funcionou baixo o suposto exclusivo de tales intencionalidades e propósitos: nin sequera na Idade Media, cando a idea motriz da caridade podía mover aos crentes de xeito masivo, puido evitarse a extensión grave da pobreza e a fame. A xeralización dos dereitos sociais -primeiro no Estado Social e máis tarde no Estado de Benestar Social- só foi posible en virtude do intervencionismo do Estado, con leis e institucións que recortasen a omnímoda intanxibilidade que adquiriran os dereitos da propiedade privada.
Tamén isto último é relevante, porque a virtude de falar de supostas baraturas é que furta outro imprescindible debate que debe preceder a todo o devandito: as diferenzas entre “servizo público” e “escola pública”, en amálgama con diversos solapamentos que as inxenierías administrativas han ir fortalecendo entre público e privado. Estas suplantacións propiciaron a ampliación dun capitalismo especialmente atractivo pola sùa rendibilidade asegurada pero non pola súa productividade social. Co público como refén e o Estado como garante permanente, uns poucos beneficiarios detraen bens de que gozan con desfachatez. É un xeito de proseguir unha das fórmulas primordiais da desamortización decimonónica, que tanto aproveitou a un selecto grupo de adiñeirados -deixando aos demais con similares ou maiores carencias que as que tiñan- e cuxa metodoloxía tanto denostou un dos nosos primeiros economistas prestixiosos: Álvaro Flórez Estrada.
Os tres bes
Ao argumentar con supostas baraturas, en educación ha de aclararse, pois, se de custo ou investimento se está falando. Aforraranse malentendidos que a nada conducen. Fai xa tempo, había unha céntrica xastrería coñecida como “Os tres Bes”: Bo, Bonito e Barato. A súa propaganda resultaba cada vez menos convincente aos habitantes da cidade onde estaba situada. Cada día era máis raro ver que houbese alguén comprando que non fose un desprevido veciño dalgunha remota aldea, máis ou menos incauto. No seu lugar proliferaron outros xeitos de mercadotecnia -non só no textil- que seguen xogando con similares tres Bes. (Continuará).
TEMAS: Economía Política. Políticas educativas. Pública/ Privada/Concertada. Investimento educativo. Custo educativo. Estado mínimo. OXFAM. Flórez Estrad
No hay comentarios:
Publicar un comentario