Hai baraturas educativas, subvencionadas, que teñen que ver con crises democráticas

Case nada é o que parece, e menos en educación. Hai transparencias escuras, tan pretenciosas e cansinas nas súas esixencias como o foron no século XIX.

O inédito de non dispoñer do rodillo parlamentario é que se producen situacións como botarlle un pulso ao Parlamento e pretextar que este quere desgastar ao Goberno: este dálle plantón e dille, de inmediato, que é culpable por pedir explicacións. Coas maiorías absolutas non pasaba. Sucedeu, iso si, que en máis de cen ocasións da pasada Lexislatura, as peticións de explicación non chegaban á orde do día: a mesa do Congreso freaba a demanda. Costume que levou a moitos a pensar que a democracia pode non diferenciarse moito do que non o é. Explicarse esixe esforzo, pero é signo de educación e respecto. É verdade que este Parlamento non elixiu a este Executivo, pero tamén é anómalo que este vaia por unha banda e na Carreira de San Xerónimo cunda a impresión de que os burlan, contravinindo o sentido constitucional do art. 26.2 da Lei do Goberno: “Todos os actos e omisións do Goberno están sometidos ao control político das Cortes Xerais” (Lei 50/1997. BOE, 28/11/1997).

Escuras transparencias

Caben múltiples explicacións a este indisimulado afán de cautelosa preservación, e máis ante a urxencia de formar novo Goberno. Os demais non poden ser culpables dun illamento gañado a pulso durante catro anos, logo de longa praxe en non pactar ou consensuar pouco con outros grupos parlamentarios.

Nada é eterno, de todos os xeitos, no xogo político, que, ademais, se compadece mal coa historia. Perspectivas ás que, pola súa banda, a xerarquía eclesiástica foi sempre proclive desde o constantiniano ano 313 d.C. Estes días de Semana Santa, cando moitos pensan a Declaración do IRPF, adoita facer circular leves informacións respecto ao uso dos diñeiros que, por efecto dos acordos co Vaticano en 1979 e polas actualizacións de Zapatero en 2006, explicita a Lei de Orzamentos. Este ano fiscal ascende a 250 millóns de euros, que destina substantivamente a salarios e seguridade social do clero, aínda que tamén sirva, ao parecer, para financiar asuntos que son moi discutibles como actividade pastoral nun país democrático. Sirva, a modo de exemplo, que o que percibe Cáritas -o lado máis social da Igrexa- destes recursos son tan só 6 millóns, unha mínima parte do seu orzamento anual nutrido principalmente doutras partidas.

Este capítulo de 250 millóns, o que adoita publicitar a CEE coma se todo o demais caese do ceo, é tan só unha pequena parte do que a Igrexa católica recibe do Estado. Se non se queren opacos nin misteriosos os recursos económicos -e o son se se mesturase o que é de Deus co que é do César-, han de sumárselle as subvencións que as actividades eclesiásticas reciben dos distintos ministerios, comunidades autónomas e concellos; as exencións e bonificacións tributarias que teñen as súas propiedades; e os programas de mantemento e restauración do seu patrimonio documental, artístico e monumental. Tamén han de incluírse partidas menos solemnes como, por exemplo, subvencións para misas e rezos no Val dos Caídos, O Escorial e Yuste por un importe global de 900.000 euros (en 2013) -por “levantar as cargas espirituais” dos seus fundadores, a máis diso outras atencións-, que agora pon en cuestión o Tribunal de Contas. Pero o cómputo deste segundo capítulo, en que se suma o que vén percibindo anualmente do Estado por tan variados conceptos estímase -segundo os informes periódicos de Europa laica-, en máis de 11.000 millóns de euros. Unha cifra global equivalente a dicir que cada cidadán -católico ou non- dá á Igrexa católica en torno aos 240 euros anuais. Reteñan a cifra, pois aínda queda outro capítulo.

Existe, en efecto, un terceiro capítulo de recursos económicos, normalmente inexplicado cando de recursos eclesiásticos se trata. É o máis antigo e está estreitamente vinculado ás relacións do clero cos seus fieis. Curiosamente, a quen menos lles gusta recordalo é a moitos cregos que, fieis ao que propugnou o Concilio Vaticano II a comezos dos anos sesenta -e ás veces con gran escándalo dos seus propios compañeiros- renunciaron a cobrar por actos estritamente litúrxicos o que lles facultaba o dereito canónico, as sinodais diocesanas e os arraigados hábitos sociais de pobos e cidades. As parroquias, por exemplo, estaban clasificadas -nas guías publicadas pola Igrexa e algunhas dioceses-, non só polo número de “almas”, senón polo cálculo de ingresos que podían producir a quen as rexentasen. E igual sucedía coa tipoloxía de oficios relixiosos, cuxo custo dependía do ornato, solemnidade, oficiantes e horarios en que fose disposto. Os ritos funerarios, por exemplo, eran sensiblemente distintos non só por estes motivos, senón especialmente pola cantidade e calidade de responsos cantados que os deudos do defunto quixesen e puidesen sufragar. Cregos e relixiosos suman, pois, ao que lles poida corresponder polos dous capítulos anteriores, os estipendios regulados que perciben de canto poidan acjegar por actos relixiosos demandados, tales como misas, vodas, defuncións e bautizos, a máis diso devocións e procesións varias. É un capítulo este moi cambiante, entre outras razóns por mor da sensible mudanza das prácticas relixiosas. Pero neste terceiro capítulo poden contabilizarse igualmente, ademais de rendas de vivendas e diestrales exentos de tributación, as cantidades que habitualmente adoitan pagarse, por exemplo, ao visitar museos catedralicios. Tamén, as esmolas ou donativos que, de paso, queiran facer crentes e devotos nos múltiples petos ou alcancías que adoitan abundar nos lugares de culto especialmente ante imaxes tidas popularmente como “milagrosas”, “avogadas” fronte a algún mal. Este aspecto non é nada desdeñable segundo que sitios: a Catedral de Santiago ou a de Toledo -máis de millón e medio de visitantes anuais- distan moito do que poden recaudar outros templos. Os “petos de ánimas” -de man ou de pedra, no interior dos templos e nos cruces de camiños- seguen gozado de especial predicamento nalgunhas áreas xeográficas despois do Concilio de Trento; e os “santuarios” proseguen, á súa vez, unha tradición milenaria, anterior á cristianización. E especial mención merecen, en fin, un asunto máis poderoso que as “inmatriculacións”, os legados testamentarios e doazónss fundacionais de carácter caritativo ou memorial, instrumentos xurídicos de incremento principal -desde época romana- das propiedades eclesiásticas antes e despois da desamortización.

As subvencións educativas

Os colexios de influxo católico tamén teñen un historial moi variado que, a maioría de veces, co pretexto da proxección social da Igrexa, nutriuse dalgún ou varios destes capítulos de ingresos. Agora, xa non hai colexios “subvencionados”. Desde a LODE, -Lei Orgánica 8/1985, de 3 de xullo, reguladora do dereito á educación- (BOE, do 04/07/2016), nos seus arts. 47 a 63, coñécense como “colexios concertados”, ata “asimilados a fundaciones benéfico-docentes” para os efectos da aplicación de beneficios, fiscais ou non fiscais, recoñecidos a este tipo de entidades. Tamén foi esta norma a que estableceu que, para ser concertados, obrigábanse a impartir gratuitamente os ensinos regulados obxecto dos “concertos co Estado”. Igualmente comprometíaos a que as actividades escolares complementarias, as extraescolares e os servizos escolares non poderían ter “carácter lucrativo”.

Con independencia do que suceda na práctica en moitos casos, e de como sexan desvirtuados os compromisos da LODE, para entender a cuestión da suposta baratura destes centros concertados, é importante volver ao mencionado capítulo dos 11.000 millóns. Deles, 600 empréganse en salarios do persoal encargado da catequese curricular -non exactamente Relixión- nos centros públicos. E han de sumárselles, sobre todo, os 4.300 que implican “os concertos” dos colexios da órbita católica. É verdade que non están incluídos nesta cantidade todos os centros concertados, pero si unha parte substantiva que afecta aínda ao 65%. Separadamente dos católicos, conflúen neste sector outros actores empresariais que concorren con crecente interese polo ensino. Veno como un sector de mercado que desexan o máis libre e desregulado posible e ao que están inducindo formulacións estratéxicas non necesariamente coincidentes cos da xerarquía católica. Abundan datos, de todos os xeitos -constatables nos rexistros do Instituto de Crédito para a Reconstrución Nacional, do Banco Hipotecario, dos Plans de Desenvolvemento ou da variada “obra social” de moitas Caixas de Aforro- para ver que non todo foi evanxélico nin social baixo o manto eclesiástico nestes asuntos. Basta ler Caballo de Troya, folleto da patronal E.G. (Educación e Xestión) -ligada entón á FERE (fundada polos relixiosos do ensino en 1957)- en que fustigaba como “afán estatalizador”, en 1994, as obrigacións impostas pola LODE, contrarias aos hábitos dirixistas que rexeran en moitos colexios respecto ao xusto salario dos profesores externos que contrataban. A rápida contestación de FETE.UGT foi outro folleto de fácil consulta que se titulou: En defensa do pago delegado, en prol dos seus afiliados, e que aínda aporta luz a este debate.

Aquela parábola, alusiva á estrataxema divulgada por Homero e Virxilio, está hoxe en transo de poder significar o papel de moitos centros educativos católicos no conxunto dos concertados. Neste sector mutante, crecentemente sindicado como lobby para defender intereses concretos de falsa competencia mercantil e crecente afán monopolístico, os centros do ámbito católico son aínda máis de 2600. Os outros, propiedade de fundacións e empresas ata multinacionais, adquiren máis peso se contemplan na globalidade e se suman aos centros estritamente privados -que tamén teñen deducións nas declaracións de IRPF-. Todos xuntos atenden a máis do 30% de nenos españois en idade escolar. Estas estatísticas globais permiten, por demais, obviar a distinta intensidade presencial do sector privado-concertado segundo niveis educativos. Deixan ademais na escuridade unha moi variable distribución segundo Comunidades autónomas e, dentro delas, unha non menos diferente implantación territorial. O cal, por outra banda, facilita a opacidade de moitas razóns benéfico-sociais invocadas para xustificar os concertos existentes, e non referirse a situacións herdadas, sobre todo dun moi duro século XX -nada igual de duro para todos-.

Méntese, de entrada, cando se considera plano o territorio distributivo da educación. Próbao a mera ubicación física da súa tripla fórmula para unha suposta “libre elección” dos demandantes de praza escolar. En caso de mapearse a península con todos os datos dispoñibles -cuestión principal para falar con fundamento de improbables baraturas-, mostrará que en moitos lugares de España estes centros nunca optaron por estar nin se lles espera. Noutros, en cambio, o afán de presenza foi tan intenso que permiten ver como ansiadas localizacións, buscadas por algúns, variaron lixeiramente dentro do mesmo hinterland, seguindo as remodelacións urbanísticas e atendendo á mobilidade dunha clientela moi específica. Ninguén pode estrañarse, xa que logo, de que a historia das nosas cidades -cos seus espazos socialmente prósperos, as súas illas ou ghettos particulares, e os seus procesos de xentrificación- sexa pródiga en diferenciar os posicionamientos de moi distintos centros docentes. Nos anos cincuenta e sesenta as baraturas afloraron patróns que acompañaron a expansión do ladrillo, ata este presente en que os “recortes” presupostarios volveron mostrar que as asimetrías continuaban inalteradas e en aumento.

Aquelas pautas de entón -especialmente fortes nos sesenta e primeiros setenta- seguen sendo válidas, entre outras cousas, para distinguir -dentro dos “colexios concertados” que se presentan como “máis baratos”-, os que de verdade se ocuparon dun tipo de educación atenta á transformación da vida dos barrios e ás necesidades culturais dos veciños, igual que trataron de facer, pese a dificultades de orzamento, múltiples centros públicos. Na historia dos centros educativos -a pé de rúa-, o máis evidente é que non todos foron nin son iguais: non vale mesturalo todo de novo, coma se nada. E tamén é obvio que non se trata de diferenzas “naturais”. A educación española e as súas modalidades de diversificación legalizada teñen unha longa historia de emboscamentos a superar. Sempre escasa de medios, no século XIX foi moi belicosa. Desde os anos 30 do século XX propiciou que os intereses de “a subvencionada” fosen especialmente prioritarios. E a este criterio se han ater fervorosamente responsables políticos como os que, en 2013, sacaron adiante a LOMCE.

E seguimos?

Nin nós nin a natureza procedemos por saltos. As dificultades para concertar un Goberno estable, que, se ocupe dos problemas de todos, son parellas a canto acontece en educación. A este ámbito, de gran valor simbólico, quédalle por diante longo percorrido. Persisten moitas ansias de que siga sendo un espazo e tempo propicios para que os mozos sosteñan a competencia entre crecentes diferenzas sociais; á marxe de que unha educación temperá no selecto individualismo reproduza situacións imposibles para crecer como persoas e cidadáns libres nunha sociedade plural. Viron o odioso machismo de siareiros holandeses na Praza Maior madrileña? E os acordos da UE sobre os refuxiados sirios?... Que mundo estamos deixando? Nun tempo similarmente cego e xordo, Curros Enríquez, poeta de Celanova, fixo dicir ao Creador: "Si iste é ou mundo que eu fixen, que ou demo me leve".

(Continuará).

TEMAS: Orzamentos Xerais do Estado. Recursos eclesiásticos. Competencia sectores educativos. Privada-Concertada. Colexios católicos. FERE. Subvencións e liberdade comercial. Curros Enríquez.

Manuel Menor Currás

Madrid, 20/03/2016