No difícil camiño
cara a unha mellor educación para todos, existe interese en enturbar
á opinión pública con cuestións que desvíen a atención da
vontade política de cambio.
Anunciaba hai uns días
EL Mundo que estaban a piques de saír ao mercado dous novos libros
supostamente críticos respecto das etapas escolares do sistema
educativo español. Se se ten en conta que as noticias deste campo
teñen rara repercusión na prensa, como non sexan de signo
alarmista, talvez se poida entender o sentido da reportaxe. O anuncio
tiña un ton bélico, de dura confrontación entre dous sectores do
mundo educativo: os pedagogos e os antipedagogos. Unha dicotomía que
pretendía levar ao sentido da escolarización: “autoridade e
coñecementos fronte a creatividade e habilidades”.
Apocalípticos e
integrados
Como forma de fidelizar
mellor a determinados lectores encantados desa liña editorial,
podería adscribirse a un amarelismo revestido de aparente
“investigación” ben coñecido. É moi discutible, con todo,
que, xusto neste momento, teña interese informativo traer a
colación a enésima resurrección dos apocalípticos e integrados
que, seguindo a dicotomía de Umberto Eco, persisten en cantos tras
as alusións a últimas leis orgánicas españolas e poden ver pronto
a reversión da LOMCE. Se se mira ben, é como botar balóns fóra,
tratando de levar a atención a unha cuestión de moi segundo nivel
de interese. Publicitar a dous epígonos dunha suposta guerra que,
“cada certo tempo” din cobra forza “entre dous bandos que están
en desacordo”, non descobre nada. Sempre existiu unha moi plural
forma de entender a educación, a escola e a sociedade. Pode verse,
por exemplo, nunha obra tan sensata -e moi afastada de pretensión
polemista- como De su Jornada: Fragmentos, unha selección de
artigos e escritos que en formato de libro regalaron os alumnos de
Don Manuel Bartolomeu Cossío ao seu mestre en 1929 e que Aguilar
reeditou en 1967. Algúns dos escritos aí recompilados eran dos anos
80 do século XIX e mostran que este tipo de polarizacións xa
existían por entón. Pode irse máis atrás mesmo, se se quere -a
Don Antonio Gil e Zárate, en 1855, antes da Lei Moyano-, e poderanse
constatar este xénero de discrepancias. Ou tamén pode un cinguirse
a clarificar que sucedera ao redor da data de 1990, en que o consenso
parlamentario -ben que non do PP como tantas veces- sacou adiante a
LOXSE para modificar bastantes das normas e hábitos establecidos na
etapa franquista.
A educación española
arrastraba de moi atrás vellos problemas, que se reiterarían na
post-transición. O libro branco que precedeu á LXE deixouno
ben patente en 1969, e algo moi parecido en canto ao fondo da
cuestión repetiu o de 1989, anterior á LOXSE. De asuntos similares
queixouse igualmente Ruiz Jiménez en 1953, con motivo da súa
reforma do Ensino Medio. Entre a documentación relacionada con esta
lei, Manuel Utande retivo o que por entón preocupaba aos reitores
universitarios: “É perigoso o resentimento de centenares de
alumnos que indebidamente chegan ao Exame de Estado e, ao ser
repetidamente rexeitados nel, convértense en elementos sociais de
difícil porvir. A irritación de moitos pais de familia, o fastío
da Universidade ante o continuo descenso de nivel que se observa nas
novas promocións, a indiferenza dos estudantes que chegan a repetir
seis e oito veces o exame, constitúen unha fonte de conflitos que é
deber noso facer presente á Superioridade”.
É unha lástima, por
outra parte, que a autora desta minireportaxe cinguise a súa
“investigación” a preguntar a cinco profesores universitarios
sobre la posible contraposición entre pedagogos e antipedagogos. Se
se trataba de poñer en evidencia discrepancias do mundo escolar,
nin queda claro por que deben sentenciar sobre isto profesores doutro
nivel educativo -cando non adoita suceder ao revés-, nin tampouco se
entende a redución das súas opinións a case nada significativo. É
moi probable que as preguntas non fosen pertinentes, porque é máis
que probable que ningún lese sequera as lapelas destes dous libros,
e máis impertinente é a redución a comparsas do que opinasen, pois
as súas achegas son de ordinario moito máis interesantes. Non
explica tampouco esta xornalista a ampla extensión que, en
contraposición, deu ao criterio de dous exprofesores de Secundaria,
vellos coñecidos polos seus desencontros no mundo educativo. A Don
J.A. Marina -coñéceselle ben por un recente “libro branco” a
prol do tipo de profesor polo que avogou a LOMCE e, no caso de Dna.
Alicia Delibes, a “progresista” seguidora de Esperanza Aguirre -á
que serviu no seu especialísimo modo de levar a educación madrileña
desde 2003-, polos méritos que contraeu dentro dos programas de FAES
e a requirimentos de Liberdade Dixital. Sobre este andamiaxe
pretendeuse dar corpo a unha noticia que nin é tal, nin expresa afán
ningún por un ensino democratizador.
O interese documental
E, con todo, libros como
estes teñen o seu interese peculiar. Analizalos ben podería achegar
proveito á comunidade educativa, pero necesítase máis tempo e
menos rumbo unidireccional para mostralo. A existencia deste xénero,
a medio camiño entre o autobiográfico e a queixa destemplada, ás
veces con valor literario, sempre ten algún valor documental. Boa
parte desta literatura -non precisamente pedagóxica, senón máis
ben costumista- foi cultivada por profesores de ensino Secundario,
entre a Primaria e a Universidade, nun contexto en que adoitan
repetirse bastantes confluencias, a máis diso desencantos persoais.
Sería de agradecer por iso que a “investigación xornalística”
non se limitase á verbosidade enganosa e penetrasenos
documentalmente nas razóns serias desta escritura e que puidesen ser
aproveitadas por todos. En xeral, dadas determinadas condicións de
mirada cara atrás, este xénero podería inscribirse dentro dun
amplo profetismo “xeremíaco” que, en ocasións, roza o
“apocalíptico”. Ten antecedentes nalgunhas taboíñas
cuneiformes de Sumer, pero entre os vocacionados nos últimos tempos
a mostrar a súa desazón antipedagóxica, moitos dos seus esquemas
narrativos poden atoparse -con excepcións lóxicas- na primeiro
franquismo. Fronte ás pautas educadoras que pretendeu a ILE desde
1876, e en 1931 a II República, apuntáronse sen rubor personaxes de
primeira fila como Pemán, Pedro Sáinz Rodríguez, Enrique Herrera,
José Ibáñez Martín, Romualdo de Toledo e un exército de
disciplinados segundoxénitos que, ademais, trasladaron ao BOE
iniciativas que duraron máis de 40 anos
A cantidade de memoriais
incluíbles nesta clasificación é ampla e non parece que vaian
cesar. Con leves variacións, coinciden en exaltar un tempo pasado
glorioso ou “idade dourada” -que diría Cervantes-, en que foron
felices coa educación recibida. Máis parecen selo cando en virtude
de ser bos alumnos -nunca zoquetes, como o de Mal de escola,
de Pennac- alcanzaron a docencia nalgún Instituto ou Universidade e
puideron reproducir ad pedem litterae o ensino recibido. Nada
nin ninguén, con todo, parece conmovelos nin lles fixo dubidar
acerca de se era o mellor que podía pasarlles a eles e aos seus
veciños antes de 1990 en que, de súpeto, aflorou a nostalxia.
Despois da LOXSE, empezaron a chegar aos centros educativos rapaces
que, dentro dos parámetros de selección anteriores, máis dun terzo
non alcanzaría nunca nin unha aula de BUP nin de FP: as carencias
existentes impoñían que, para acceder a moitos institutos, había
que ter unha nota media de notable en EXB. Agora, todos e todas, de
todas as cores e características, tiñan dereito e obrigación de
asistir a clase aos IES ata os 16 anos. É verdade que pouco interese
houbera en preparar a un profesorado non demasiado ben tratado, para
este cambio en que ser profesor á vella usanza facía tempo que non
bastaba, especialmente en barriadas de difícil desempeño. Pero
tamén se ha de lembrar que moitos profesores e mestres si se viñeran
preocupando -por estrita responsabilidade profesional e sen que
ninguén os auxiliase- de que tanto Primaria como Secundaria saísen
dun limbo cada vez máis alleo ao que unha sociedade cambiante como a
española necesitaba. Educar e instruír volvían ser desde 1990 dous
conceptos que -a pesar de graves carencias- podían ser
complementariamente froitíferos se se traballaba niso ou, como
moitos desexaron sempre, tan antagónicos que -polo que ao parecer
contan os libros a que se refire este comentario- seguen sen
atoparse coa ductilidade e coherencia que require todo ensino que se
prece de tal.
O cambio indispensable
A ningún lado vaise
-salvo ao escaqueo e a que todo vaia a peor para un ensino de todos-
co falso conflito que pretende mostrar a autora do minireportaxe. O
que menos se necesita é unha “guerra” entre pedagogos e
antipedagogos, senón os esforzos de todos, pois á educación
española viríalle moi ben un sereno debate entre cantos a fan, sen
obviar problemas nin logros, que tamén os ten. El Mundo pode
contribuír se o desexa. Axudaría moito se se empeñase en mostrar o
grao de coherencia de decisións tomadas nos últimos tempos respecto
diso polos tres responsables principais: Ministerio de Educación,
Autonomías e Universidade. Se se revisa, por exemplo, que fixesen
por acordar políticas tendentes a unha maior calidade formativa
-inicial e de continuidade- de profesores e mestres, e se lles urxise
ao cambio pertinente. Podería empezar por mostrar que, se
escolarizar a todos custou tanto -e foi preciso un difícil consenso
no art. 27-, canto se faga por que saibamos que facer coa
escolarización lograda non será máis fácil. Desde logo, estea
seguro de que, nunha educación de futuro, profesores e mestres xa
non poderán limitarse a ser meros transmisores de coñecementos. O
seu papel dependerá en gran medida da formación coherente que
recibisen nas artes da comunicación pedagóxica e, quéirase ou non,
será un proceso moito máis cambiante que o que evidencian os
queixumes por un pasado que non foi. E por se todo iso fose pouco,
en diante este xogo será crecientemente máis dependente de
instancias internacionais, quen xa están a dicir que desexan, máis
ben, bos peóns antes que mellores profesionais conscientes e
autónomos. A que todo este complexo tránsito sexa o máis
proveitoso posible para o crecemento da democracia española é ao
que merece a pena contribuír. Pero con reportaxes como o que se
comenta, non parece senón que El Mundo ande coa brasa tras outras
sardiñas.
TEMAS: Conceptos
educativos. Políticas educativas. “Pedagogos” e “antipedagogos”.
Historia educativa. Memoria histórica. Bibliografía testemuñal.
Cambios ineludibles. Sistema educativo español.
Manuel Menor Currás
Madrid, 29/02/2016
No hay comentarios:
Publicar un comentario