O gran problema da Universidade e da educación pública é a precariedade

Hai irregularidades, desde logo. Pero a crise económica fixo aflorar fendas máis profundas, produto de vellas tensións estruturais sobre proxectos sociais moi diverxentes. Con parches non se arranxarán.

Non está mal que, tratándose dun asunto educativo, teña receptividade un dos últimos artigos de MUNDIARIO á propósito da Universidade española actual. No entanto, o suxerido tan só é unha pequena parte da realidade. Coñecer mellor o contexto do que alí se dicía require algunhas precisións e matices previos que agradezo Julio Serrano, gran analista deste tipo de problemas e responsable da Secretaría de Universidades de FE-CCOO.

Maticemos
* Á propósito da perda de alumnos -e sen coñecer o estudo que se manexaba no citado artigo-, os datos do avance estatístico que ofrece o MECD para o curso 2014-15, aínda non pechado, son distintos e máis fiables. En canto aos estudantes de grado e residuais das antigas titulaciones- matriculados en universidades privadas, o salto cualitativo produciuse entre o curso 2007-08 e o 2010-11, en que pasaron de 144.784 a 173.989. Tres anos antes, no curso 2004-2005, eran tan só 132.772. Aínda subirían un pouco no curso 2013-14, ata 177.685, pero no curso seguinte o seu número baixaría xa ata 164.776, o que representaría respecto de 2011-12 unha diferenza notable de 9.213 alumnos menos, é dicir, un 5,30%. Nos másteres, con todo, o crecemento foi constante desde que apareceron a raíz dos acordos do EEES no curso 2008-09. Entón tan só se matricularan 7.668 alumnos, mentres que no último curso de referencia foron 42.217, de modo que respecto de 2011-12, o aumento foi do 54,79%.

A comparación co sucedido na pública, seguindo a mesma fonte oficial, ha de ter en conta os seguintes datos. Os matriculados en grado eran en 2006-07 da orde de 1.283.621, cifra que baixaría dous cursos máis tarde ata 1.232.390, volvería ser en 2011-12 da orde de 1.282.794 e baixaría ata 1.196.564 no curso 2014-15. É dicir, que só respecto ao curso anterior, de 2013-14, descenderían 42.578 alumnos e se a comparación se levase ata o curso 2011-12, reducíronse 86.230 alumnos. En másteres, con todo, o crecemento foi constante -como nas privadas-, salvo un pequeno descenso no curso 2013-14. A serie empeza tamén en 2008-09 con 42.753 alumnos e alcanza 97.627 en 2014-15, mostrándose un ritmo de crecemento sensiblemente menor desde dous cursos antes. No entanto, merece atención a secuencia do sucedido neste capítulo de matriculados nas universidades privadas que, pese a ser a súa porcentaxe sensiblemente inferior nas matrículas dos grados, creceu comparativamente máis que nas públicas. En todo caso, os datos e a explicación comparativa son máis complexos do que se afirmaba. Máis parece que teñan que ver directamente coa crise económica e os recortes con que se intentou paliarla, apenas perceptibles na privada e moi fortes na pública, ao incidir simultáneamente en taxas e becas.

• En canto ás titulacións, habería que distinguir con maior precisión de que se fala: másteres oficiais ou títulos de posgrao propios, formación continua, másteres non oficiais, diplomas de especialización ou diplomas de extensión universitaria. E, doutra banda, se se trata do que ofrecen as universidades ou outras institucións. Entre medias figuran tamén diversas empresas e, ás veces, non é fácil distinguir se se trata dunha fundación empresarial vinculada a unha Universidade ou de empresas estrictamente privadas. Unha empresa privada -que non sexa universidade privada ou centro adscrito á mesma- non pode ofrecer titulacións oficiais, desde logo, pero algunhas veces o panorama publicitario produce a impresión de situacións no filo do legal: a ambigüidade é grande no bosque de titulacións en oferta e mellor é asesorarse ben. En todo caso, este asunto é relevante respecto de o que se comentaba no artigo. O habitual é que un titular ou catedrático dunha Universidade pública estea traballando legalmente -cumprindo as súas obrigacións laborais de funcionario docente- nun dos másteres que a súa Universidade ofreza e que, ás veces, sexa a través dalgunha fundación que pode funcionar de modo similar a unha empresa privada. Outra cousa é que sempre sexa realmente así e non mera aparencia e, sobre todo, que a Universidade responsable controle fehacientemente todos os elementos e ingredientes que conforman o rigor cualitativo dos másteres que avala. Non se esqueza que é bastante antiga a sospeita sobre moitas fundacións como tapadeiras de negocios, e non sería de estrañar que calquera día a inspección de Facenda o evidenciara ante os tribunais. Tampouco se esqueza que, no circuíto dos colexios privados, o recurso a este instrumento xurídico das fundaciones adoita ser un modo de pago encuberto, contrario ao que os convenios dos concertos prescriben.
  
  
  Respecto de as OTRIs (Oficinas de Transferencia de Resultados de Investigación), teñen plena legalidade. Son intermediarias no sistema de ciencia-tecnoloxía-empresa, están integradas nas universidades e a súa misión consiste en dinamizar as relacións público-privadas. Convén saber, ademais, que na súa inmensa maioría existen nas Universidades públicas, practicamente as únicas que invisten recursos en investigación e, por outra banda, as que detentan a maior parte do peso do que a investigación corresponde en España. Parece coherente, neste sentido, que boa parte do éxito económico que aí se poida xerar revirta cara á propia Universidade para retroalimentar a secuencia e calidade dos desenvolvementos emprendidos. Que o panorama do financiamento da Universidade pública está con serios problemas, pode exemplificarse co que está sucedendo na Complutense de Madrid.
  
  * E sobre das incompatibilidades, é certo que non houbo un control exhaustivo do que di o art. 53 do Estatuto Básico do Empregado Público, pero ultimamente contrólanse máis. A nova regulación de incompatibilidades para investigadores que a Lei da Ciencia de 2011(BOE 02/06/2011), aparentemente máis esixente, deixa abertas as vías de colaboración público-privada en canto a investigación e transferencia de coñecementos, como pode verse nos arts. 35 e 36. Sempre queda unha marxe, que depende da seriedade de cada universidade ou organismo público de investigación (OPI), pero si se teñen dúbidas de fraude, sempre se pode acudir ao rexistro do Ministerio de Administracións Públicas, en este enlace: Autorizacións en vigor para o desempeño de actividades públicas. De todos os xeitos -e sen que sirva de escusa-, o dubitativo cumprimento actual que poida ter parte do profesorado universitario non alcanza a ser o chocolate do loro se se compara co que deixan entrever desde fai moito amplos sectores profesionais. En particular, facultativos de medicina e, para gran rubor cívico, moitos actores xudiciais e unha sensible parte dos nosos responsables políticos. Testemúñano a diario os noticiarios, con inacabable casuística de modalidades de corrupta confusión entre a xestión das contas particulares e as dos intereses públicos. O sistema educativo madrileño e valenciano son dignos de atención desde esta óptica, con exemplos tan extraordinarios como os que deron a coñecer “a Púnica” ou de CIEGSA. E non digamos o cuasi infinito trasvase que os cidadáns viron mover de continuo nos orzamentos xerais e, como non, a través das “portas xiratorias”, tan ben coñecidas no IBEX-35. É dicir, que o tratado de pedagoxía social que pode elaborarse simplemente co que a prensa achega todos os días desborda amplamente os posibles casos que pode haber nalgúns departamentos universitarios.
  
  Sensibilidade
  Non se tome como desculpa, senón tan só como hábitat apropiado. Cando a transparencia e bo uso dos diñeiros públicos están en primeiro plano da sensibilidade cidadá, incrementada polas carencias existentes, toda fraude ou exercicio corrupto ha de ser perseguido. Tamén no ámbito educativo, en calquera dos niveis en que puidese ser detectado, por suposto. Non se nos ha de escapar, de todos os xeitos, que estamos nunha situación crucial de non fácil deslinde entre o que sexa público e privado en canto a xestión dos recursos e proxección do seu investimento. Con frecuencia, non é distinguible ata que punto as burocracias existentes -e o papel do Estado na xestión e distribución dos medios dispoñibles- non son unha extensión do sistema financeiro e os seus intereses. En educación, por exemplo, entre os varios debates non concluídos, o do EEES ou “plan Bolonia” aínda está por ver a quen trouxo máis proveito.
  
  
  Curiosamente, é nese nicho ecolóxico onde se atopan as principais dúbidas que o artigo de referencia suscitaba: as empresas ou empresiñas que poden virar en torno a algúns departamentos e profesores; as compatibilidades para saltar facilmente do público ao privado, sen demasiados controis; os afáns polo tan traído e levado emprendemento; o financiamiento de cursos, grados e programas que resulten atractivos para unha sociedade tan cambiante e competitiva como a actual; o nome prestado para que un determinado máster resulte máis atractivo, aínda que resulte ser un fiasco. E non se pode dicir que dalgún modo non divisase a desorde a ordenar. De modo máis ben tenue que decidido, xa foi tocado no BOE desde a etapa de Maravall (BOE, 18/04/1986) e, de xeito máis significativamente liberal, na xa citada “Lei da Ciencia”, cando a etapa Zapatero acusaba profundamente a crise. Algo antes, os 12 artigos do cap. V do Título II, da chamada “Lei de Economía sustentable” (BOE 05-03-2011) , permitían entender moitas das ambigüidades existentes que a xestión de Wert en Educación non fixo senón incrementar. Na súa LOMCE está o tipo de centros e alumnos que lle encantaría ter, tan acorde coa xerarquía de valores propia do negocio empresarial. Se se repasan os seus decretos orientados á Universidade, que non son poucos e tendentes case todos a desregular a posición da pública, verase cara a onde se polarizaron esas preocupacións. E como un voluntarioso símbolo, aí está tamén a súa “Lei de emprendedores (BOE, 27-09-2013), para indicar que o apuntado no artigo de MUNDIARIO non sería contraditorio con toda esta bagaxe conceptual.
  
  O contexto
  
  Sería inxenuo, en todo caso, quedarse nas posibles trampas que os reitores dalgunhas universidades estean permitindo, tan acordes, por outra banda, coas tendencias que máis pugnan por apropiarse dos valores aínda distintivos da educación universitaria. Os escándalos poden ter moito de ficción, sobre todo cando son a pura epiderme de algo bastante máis serio. E é que a estrutura concreta en que actualmente se move a Universidade española, en xeral, ten profundas diaclasas. Unha sentenza xudicial recente en Andalucía -que non é a única- puxo de manifesto a seu precariedade. En bastantes universidades se incumpre a norma de non exceder o 51% en canto a persoal que desempeñe a función pública docente. Ademais, boa parte dos profesores contratados enlaza contratos de moi baixa remuneración durante máis de cinco anos, mentres esperan poder chegar a un dubidoso posto de maior estabilidade. Se incumpren, así, habitualmente dúas leis principais na regulación actual dos campus universitarios. Pois ben, aínda que non se coñezan con precisión os datos cuantitativos destes incumprimentos, pódese dicir con seguridade que, como promedio, o persoal docente das universidades públicas que ten este tipo de contratos precarios excede o 40%. En xeral, coñéceselles co nome de “docentes asociados”, unha figura que ten outras variantes de similar cariz, o que fai crecer a proporción de cantos desde fai anos saben que son o sostén do aparente tinglado estructural de moitos departamentos e demandan o recoñecemento, polo menos, dos seus dereitos laborais.
  
  Evidentemente, con estes subterfuxios -eque recordan vivamente os dos anos setenta-, difícil é falar de calidade educativa como non sexa para disfraz solemne da desmotivación e irracionalidade dominantes. Non fai falta retrotraerse á educación española do século XIX, unha amarga historia que ilustra moito non poucas razóns do presente. Aquilo de que este é un mundo en que, por vocación se teña que pasar máis fame que un mestre de escola, se nunca ha ter graza, nestes últimos anos volveu a cobrar realismo. Aí está a pésima xestión dos recursos públicos, que a reválida do déficit ante Bruxelas acaba de poñer de manifesto, cun suspenso de moi probable ratificación despois do 26-X. E o máis duro non é a débeda en si, senón en que non se investiu. Co engadido de que todos os recortes fixéronse a costa do deterioro dos servizos públicos e das políticas sociais que tratan de redistribuír para que os dereitos de todos sexan posibles. Só en Educación, entre 2009 e 2014 deixaron de investirse 7.394 millóns de Euros, o equivalente ao 23,7% do valor real do IPC acumulado nese tempo. Perdeuse un de cada catro euros que debían haber ir a salarios e a investimento do sector público, mentres os concertos co ensino privado só se viron afectados nun 1,2%. Esta perspectiva diferencial ?como algunhas outras que persisten- tamén vén do século XIX, en que os privilexios dos colexios privados aínda eran máis notorios; nas circunstancias actuais resultan moi estraños.
  
  Reducindo o investimento xeral no público, os nosos xestores políticos din aforrar, pero o custo non se fixo esperar a moi curto prazo -a longo será máis visible aínda- e de seguir esta tendencia será moi difícil senón imposible soster o valor e dignidade do que se logrou. Non é raro oír falar xa de novo dunha xeración perdida. Algunhas das revistas e webs dos sindicatos profesionais da sanidade e da educación móstrano de continuo desde fai tempo: T.E., de FE-CCOO, por exemplo. Coñecen ben os problemas dos seus afiliados, expoñente vivo do resto do persoal sanitario e docente. Respecto deste último sinalan que xa somos o país de Europa con menor índice de profesores menores de 30 anos. Porque se destruíu emprego, foise a unhas taxas de reposición baixísimas ou nulas, e elimináronse incentivos para a xubilación anticipada desde 2011. Entre os cursos 2010-11 e 2013-14, perdéronse 19.800 docentes, sobre todo interinos e profesores que atendían as situacións máis problemáticas. Afectou, ademais, aos máis novos, que viron dificultado o seu acceso ao traballo docente. E especialmente preocupante é que se deteriorou en profundidade a atención á cualificación docente. Hai Comunidades en que practicamente desapareceu a formación permanente. Con estes mimbres, en balde invócase a pedra filosofal publicitada polo MECD para a “carreira docente2. Non é un merlo branco, senón un branco libro que, neste decaído panorama, adianta outra profecía autocumprida. O desastre de que os profesores residuais que queden no tallo das aulas -reducidos en número e precarizados- parece que lles queiran preparados para ser bos peóns; non interesa que deban ser bos profesionais.
  
  Coda final
  
  As vésperas electorais xeran atmosferas non necesariamente propicias para a reflexión sobre as posibles solucións aos verdadeiros problemas. Esta especie de segunda volta electoral a que nos diriximos, fai que boa parte do que lemos ou oímos dicir ás voces parlantes dos partidos políticos pareza epatarnos como excepcionalidade. Unha sensación moi a ton cun clima moi burgués, de xente afeita a unha tranquila orde de cousas naturalizada, onde só interesase o bo ton da Bolsa: a ver se vai saír algo mal, xusto agora, e vanse a producir ese tipo de cousas que sempre traen cola. Boa parte do ruído mediático, noticias, debates e entrevistas que teremos que soportar ata o 26-X tratará de levarnos a ese horto, non sexa que nos confundamos. Para un país máis equilibrado e xusto cos dereitos de todos, non é recomendable deixarse levar facilmente.
  
  TEMAS: Eleccións 26-X. Corrupción. Calidade educativa. Másteres e Grados universitarios. Asociados universitarios. Déficit. Investimentos en Educación. Envellecimiento laboral. Recortes asimétricos.
  
  
  Manuel Menor Currás
  Madrid, 22/05/2016.