Os profesores de Historia que viviron a Transición, no transo de xubilarse

Tamén fixeron historia os profesores de Historia. A que viviron desde os setenta convérteos en testemuñas nada cómodos para o que as élites anhelan agora da educación.

FAI 40 ANOS que a promoción de licenciados de Xeografía e Historia na Universidade de Valladolid emprendeu o voo fóra da alma mater. Desde 1971, compartiran aulas na vella Universidade de comezos do XVIII, no centro da cidade. Este 28 de maio, 56 deles volvéronse a reunir no aula Alonso Berruguete, agora ocupada por alumnos de Dereito. Entre sorpresas polo tempo transcorrido, e inmediatas risas e afectos recobrados, percorreron os preciosistas corredores con azulexería de Talavera, fixéronse a foto conmemorativa na escaleira onde tantos mítines de protesta viviran nos anos setenta, recordaron amigos non localizados e, sobre todo, a cinco xa falecidos -Carlos, Pilar, Chema, Mamen, Emilio-, e arroupáronse xunto a un dos mellores profesores que habían ter: Teófanes Egido, cálido e atento como sempre. Viñeron logo máis fotos, moi animada conversación en torno a produtos da terra, un vídeo de repaso do pasado e promesas de non tardar tanto en volver recordar xuntos. As memorias múltiples tiveron espazo para complementarse; quedaron animadas a seguir dialogando sen esperar a que o tempo decimara máis ao grupo. ¡Grazas aos cinco ou seis compañeiros que se empeñaron en facer viable a socialización do compartido naquel tempo! ¡E noraboa a cantos/as, dispersos por Castela-León e Cantabria principalmente -pero tamén en sitios tan afastados como Bogotá-, tocoulles facer este país un pouco mellor, sobre todo co traballo docente!

Transición incompleta en Educación

Non só estes 40 anos últimos, tamén os cinco anteriores foron moi principais nas nosas vidas. Se dalgunha promoción pode dicirse que viviu a Transición -transición incompleta en Educación-, esta é unha delas. De 1971 a 1976, tocoulle o final áspero e bronco da etapa franquista e os inicios do que alboreaba trala morte do ditador. Fito significativo: pecháronlles as Facultades en febreiro de 1975, ata o inicio do curso seguinte. Ao ministro Martínez Esteruelas e ao rector José Ramón Del Sol íalles a crúa cirurxía -sobre todo logo de “a ovada” e como farían ver as tráxicas consecuencias que lle carrexaría a este- e non lles importou deixar a 8.000 estudantes na rúa. Era o final dun programa, en que proseguían a “minuciosidade e enteireza para non dobregarse con xenerosos miramentos a consideracións falsamente humanas”, que -ao parecer de Ibáñez Martín exercendo como ministro de Educación Nacional no paraninfo desa mesma Universidade, na inauguración do curso 1940-41- “era vital para a nosa cultura amputar con enerxía os membros corrompidos e implacables de gadaña a maleza, limpar e purificar os elementos nocivos”. Nas nosas continuadas protestas estudiantís dos setenta, a esta xeración pilloulle de todo: carreiras de obstáculos continuadas ante os grises e os seus cabalos, folgas intermitentes ante os desmáns autoritarios que se prodigaban, saltar polas fiestras á rúa por pánico evidente, o TOP (Tribunal de Orde Pública). Un ambiente duro e exasperado onde, como milagre de solidariedade inesperado, floreceu unha “universidade paralela”. De súpeto, cafeterías, bares, algún salón parroquial e a súa fotocopiadora, uns poucos profesores comprometidos cos seus alumnos e o enxeño destes, colaboraron o indecible para que todos os colgados daquel decreto tan do Pleistoceno tivesen a punto o indispensable para saír airosos nos exames de setembro.

A aquelas autoridades e a moitos outros profesores, o a pechadura pareceulles normal e ata desexable: as novas xeracións de mozos e -outra nada pequena revolución, fronte ao que foran os estudos de mulleres na Universidade- eran dun melenudo salvaxismo que había que atallar, non fósemos volver ás andadas. O seu aprezo pola democratización do ensino quedaba en evidencia. A Del Sol ninguén o quería de rector, salvo os incondicionais afectados polas Montañas nevadas. A Martínez Esteruelas xa se lle coñecía a súa afección á educación das élites, como deixara de manifesto na súa lei da selectividade (30/1974, de 24 de xullo: BOE do 26): non fóra a converterse nun libertinaxe a lixeira apertura que preconizara a LXE de Villar Palasí en 1970.

Cara a unha historia oral

Os recordos dos asistentes á conmemoración dos 40 anos transcorridos fluían con viveza o outro día, coma se tratásese dun proxecto de “historia oral”. Acordábanse perfectamente dos poucos profesores que lles ensinaron algo de verdade, e do agradecidos que lles estaban por terlles ensinado a ler no pasado. Pero tamén saíu a relucir a rutineira ignorancia supina de moitos máis; a agresividade estudada dalgún para evitar preguntas e dúbidas; como un incompetente plaxiador suspendera a unha compañeira por ver que subliñaba no libro orixinal o que el aparentaba de sabedoría propia nuns papeis amarelados; ou como Félix -que traballara en Xapón-, atreveuse a corrixir a atrabiliaria pronunciación dun profesor que pretendía explicar -en versión orixinal- os nomes dos personaxes da “era Meiji”. Ata saíron a relucir tres casos de compañeiros vetados para continuar a súa carreira docente na Universidade por motivos tan variopintos como, por exemplo, que a filla dun inintelixible catedrático -que logo documentaríamos como queimador fascista de libros na praza do Concello, en 1936- puidese ter beca de investigación quitándolla, cun vil pretexto pactado co reitorado, a outro estudante, contento como estaba de que no BOE aparecera a concesión ao seu nome. Non era fácil, por demais, licenciarse nesta área de coñecemento en Valladolid: había de salvarse algún dos personalísimos programas pedagóxicos do dómine supremo de Xeografía, cambiantes todos os anos e a expensas dun inexplicado exame oral de tres minutos. Era un misterio saber por que tivo algúns fervorosos devotos o seu Departamento. E como signo de que aquel ambiente de rancios abolengos tería prolongadas consecuencias, aí estaba o caso dun dos mellores alumnos daqueles anos, ao que seguimos apreciando como magnífico, Miguel Ángel Moreno. Non se licenciou por mor de dúas ou tres asignaturas que lle quedaron pendentes e aí seguen, a causa do cabreo supremo por dicirlle en público a outro mandarín de entón que o que estaba explicando era unha antigualla e, máis ou menos, que non tiña nin idea. Era verdade: pasando do XVII e XVIII aquel profesor -sen ser o único- continuaba falando mentres se lle escurecía o discurso cada vez máis segundo había de penetrarse no século XX, pero ninguén llo dixo. Con todo, Miguel Ángel -”o Hitita” porque lle gustaba a Arqueoloxía, pero tamén a Arte e a boa documentación do que se afirmase-, non toleraba a terxiversación que xeraba a ignorancia culpable e mostroulle para sorpresa de todos a súa nudez. Hoxe é un magnífico carpinteiro, restaurador, artista conceptual, activista ecolóxico e, sobre todo, un extraordinario degustador de espazos e ambientes, sempre á busca de “paisaxes sonoras” que permitan experimentar o mellor coñecemento do presente sen perder o fío co pasado. Talvez sexa un dos compañeiros que máis volveu a aquel fermoso edificio barroco da Universidade, mentres continuou alí a Facultade de Historia, para pescudar o paradero dalgún documento ou información trala que andase.

No verán de 1977, un pequeno grupo desta promoción logrou sacar as oposicións para o ensino público en Secundaria, nun momento en que os conflitos cos PNNs prolongaban o manifesto aprezo oficial polo traballo docente; non fóra a contradicir a clásica penuria dos soldos da educación: todo un presaxio, por outra banda, das precariedades salariais dos mozos actuais. En convocatorias seguintes, a maioría accedeu á dura e gratificante tarefa de contribuír a que a educación española alcanzase a amplitude democrática que hoxe ten. No seu haber teñen todos o ser testemuñas privilexiadas, como historiadores que son, da dura transición entre o que fora o sistema educativo español -escaso, vinculado a consignas de difícil encaixe democrático e con selecta segregación social para uns poucos-, ata unha situación como a actual, necesitada de maior igualdade en moitas frontes e inestable. Non é pouco o que aínda lles queda por ver aos que continúan no tallo. A todos, como país, ameázanos que volva todo o sistema ao ser que tivo antes dos anos setenta: aproveitamento descarado dos recursos públicos, espazo crecente de negocios privados, reprodución de desigualdades e selecta preparación dalgúns privilexiados para os postos funcionais de medio e alto nivel na dirección dos asuntos de todos: a vella “reprodución” de que falaba Bourdieu.

A reprodución actual

Como un presaxio, aí está o programa de Wert que prolonga Méndez de Vigo nestes meses nada provisionais. E para confirmalo, aí están as inequívocas declaracións de Rajoy en prol do ensino concertado e privado -apenas cando o novo goberno valenciano tratou de poñer orde nun exasperado panorama de desmáns co ensino público e os seus recursos- nun foro electoralista, falsamente tenso polo que consideran un ataque á “libre elección de centro”. O presidente en funcións, non no labor de tal, senón na de concienzudo defensor de que a “envexa igualitaria” debe ser a causante dos desmadres democratizadores, non ha ter empacho en defender que “o natural” é o que hai. Polo oído nas súas declaracións, dá a entender que o art. 27 da Constitución non só é un pacto inamovible senón, ademais, únicamente interpretable coma se sempre tivese que ter razón tan só el e os que o inspiran e apoian. Ignorante da historia do país que pretende seguir dirixindo, parece ter a exclusiva hermenéutica tamén do relato xenesíaco de Caín e Abel, fillos daqueles desgraciados pais primixenios que deixaron o mundo dividido en dominadores e dominados para que os do común tivésemos que apeitugar sen rechistar. E, por se non nos decatamos, o seu cristalino dictame argue que canto publicita e pregoa está “desideoloxizado”. No proceso social do momento actual, continuador segundo parece do que pasaba antes de 1978, os que non pensan como el son, como entón, xente “ideoloxizada” de mal vivir, “extremistas” redomados, ansiosos de que todos os males caian sobre España. Xa tivemos que ler entón os discursos de “inquebrantable adhesión” que debeu aprender de pequeno, á sombra do crepúsculo das ideoloxías (1971). Pero sería máis ecomendable que lese a Karl Mannheim, quen explicaba en 1930 que non hai discurso máis ideoloxizado que o que se presenta como non ideolóxico; logo poderemos falar do demais.

Como con estes mimbres avanzamos tanto e parece que nos imos saír de nai sen que os millóns de pobres que non cesan de crecer se decaten e o INE xa non vai saber facer as estatísticas da imparable “recuperación” e “crecemento”, na mesma cantilena acompañouno Rosell. O eximio representante de certo empresariado está molesto porque algúns libros de texto dos nosos adolescentes non exaltan con flores suficientes o emprendemento avanzado en que están sumidos, incapaces de mellorar o sistema produtivo aproveitando o coñecemento que teñen os mozos actuais. Tanto lles sobran que os insultan coa súa “sobrecualificación”, no canto de espabilar a modorra cuatrera e mellorar o seu sistema produtivo a donde debese. Coñécese que o de ser país periférico, con man intensiva precaria e investigación analítica estranxeira, lles mola máis. Debe ser máis patriótico e non nolo queren revelar, pero non se cortan con lindezas pseudohistóricas e que nos acomodemos ao seu nivel nivel moral. Tamén Rosell acábanos de descubrir que o de tertraballo fixo e seguro do século XIX, acabouse. Na Feira do Libro de Madrid, no Retiro, pouco lle podería custar facerse con algo escrito por verdadeiros historiadores dos que se empeñan en documentalo todo. Sendo catalán non lle sería difícil tampouco atopar en Sabadell -porque alí editouse e de alí era o seu autor- un alegato contra os primeiros intentos de lexislación protectora da situación laboral en que vivían nenos e mulleres da súa terra. Ao parecer, segundo dicía Sallarés i Plá en 1892, prexudicarían os dividendos empresariais e, ao tempo, “o desenvolvimiento da nación”. Era este síndico dos fabricantes téxtiles un preclaro antepasado do Sr. Rosell?

Non somos as vítimas?

É moi probable que moitos dos licenciados nas aulas universitarias nesa contorna de 1976 empecen a dubidar hai tempo sobre se ten sentido a Historia e, sen ir máis lonxe, a do vivido desde aquela data de inquedante futuro. Algunhas cousas non volveron pasar, outras moi importantes continuaron tal cal e reverdecen de contino. Talvez se atope a explicación na narrativa da viaxe de Obama estes días últimos para revisar en Vietnam as posibilidades do negocio armamentístico de EEUU ao Sur de China. Os que puidemos vivir aquela guerra, porque os enviados especiais non desapareceran nin se ocultaron tralas versións oficiais, aquel apocalipses de napalm e destrución industrial de millóns de vidas segue latexando na nosa memoria; non o entendemos en nome de “a paz dos pobos”, como para entender esta novidade. Así é a Historia, repetitiva e cansina ata para cumprir o papel condicionado de magistra vitae que lle asigne a autoridade. Se parafraseamos ao recentemente falecido Lars Gustafsson, só é un problema se nos convencemos de que algo nos obriga a defender prefixadas conviccións ou crenzas. “Pero por que habería de ser así?Non somos nós as vítimas?” O que menos necesita calquera historia coherente é que sexa xustificativa e tranquilizante, e o noso papel non é o de defensores dunha determinada historia, senón o de fiscais. E máis ante unhas eleccións dubitativas.

TEMAS: Historia. Historia oral. Memoria e Historia, Art. 27 Constitución. Transición. Manipulación narrativa. Democracia educativa. Liberdade de elección de centros. Educación pública. Eleccións 26-X.

Manuel Menor Currás

Madrid, 29/05/2016