A grande exposición de O Bosco no Prado, un incentivo para tratar de ver mellor

A pintura, como as outras artes, ten a profunda utilidade de axudarnos a entender mellor o que está a pasar ou, cando menos, interrogarnos sobre o que non está acontecendo e debería acontecer.

A exposición sobre O Bosco vén ben neste momento. O Prado tivo un grande acerto en celebrar ao gran pintor de Brabante no Quinto Centenario da súa morte. Mesmo os douscentos anos que como Museo cumprirá o 19/11/1819 poden quedar dalgún modo preparados con esta magnífica mostra. Unha das súas xoias centrais, O Xardín das Delicias, é en grao sumo visitado nos últimos tempos. Arroupada ata setembro por outras 64 obras, sintetiza pola súa propia traxectoria boa parte da historia do patrimonio artístico español e, asemade, a do propio museo. A esta exposición veulle ben, doutra banda, a recente polémica con Patrimonio Nacional en torno a tres ou catro pezas principais con que o penúltimo director deste ente quería enriquecer o aínda non inaugurado Museo das Coleccións Reais. Benefícialle igualmente o debate no plano das atribucións de catro pezas que investigadores holandeses debaten como non orixinais do autor homenaxeado. En ambos aspectos representa a toma de posición razoada dos responsables e especialistas do museo madrileño.

Visitando a O Bosco

Os visitantes do Prado teñen estes días ocasión perfecta para repasar os fundamentos da admiración por este pintor e por que, despois das salas da gran escola española, a zona do museo dedicada á pintura flamenca tivo sempre grande aceptación. As cuestións de posible adscripción de autorías dalgunhas obras, a moitos visitantes soaranlles máis a rexouba de expertos que a outra cousa. O laudable catálogo -similar en tamaño aos das exposicións de antes da crise- e a parafernalia de bibliografías oportunistas que, á saída da exposición poderán atopar, serviranlles non só para recordar senón para profundar e gravar mellor na memoria o que acaben de ver. Todos poderán admirar, igualmente, a disposición técnica da montaxe expositiva que contribúe a sentirse arroupado polas liñas curvas predominantes en non poucos cadros do autor homenaxeado. Non só cabe felicitar aos que tiveron ter tan feliz idea senón tamén a cantos a levaron a cabo: continente e contido compleméntanse moi acogelledoramente. Ata rodeado pola grande afluencia de ansiosos por ver de preto os mínimos detalles da inmensa caligrafía imaxinativa que malgasta o de Brabante, o visitante séntese parte de algo humano que vai decorrendo aos poucos, escrutando cadro tras cadro no seo dos recordos, ideas e símbolos con que conviviu o pintor nun duro tempo de transición cara á modernidade. Pero o máis importante a reconsiderar seguramente sexa a diferente mirada á realidade cotiá e imaxinada -ata constituír un “xardín dos soños”- que este autor do norte europeo desenvolveu, distinta da que no sur se estaba producindo na súa época.

Antes ou despois desta visita -para espabilar a mirada- a todos, incluídos os adictos a influenzas e secuencias pictóricas, sentaralles ben a lectura de autores como Borges ou Cortázar. Se, por exemplo, relén Historiasde cronopios e de famas, verán que -como no Bosco- non hai moita diferenza entre a realidade e a fantasía, porque o fantástico procede sempre do cotián. É un xeito, por outra parte, de quedar mellor preparado para “abrirse paso na masa pegañenta que se chama mundo”, de modo que, cando abandonen o museo e se asomen ao exterior, saberán que enseguida “empeza a rúa, non o molde aceptado, non as cousas xa sabidas, non o hotel de en fronte”, senón a rúa, “a viva floresta onde cada instante pode botarse sobre min como unha magnolia, onde as caras van nacer cando as mire, cando avance un pouco máis...”. Especial interese ten, así mesmo, O manual de instrucións de Cortázar neste libro. Para chorar, para cantar, instrucións-exemplos sobre a forma de ter medo, para matar formigas en Roma... Gustaríanos que, cando escribiu “instrucións para entender tres pinturas famosas”, entre elas estivese por exemplo, O carro de feo, As tentacións de San Antón ou O concerto no ovo. Non foi así, pero xa estaremos preparados para ver que as cousas con que temos que toparnos todos os días non son as mesmas porque poderemos velas distintas.

Da realidade ao soño

Para percepcións como as que deparará a realidade ata setembro a cantos vaian visitar estas simbioses entre as ensoñacións e a crúa realidade, a exposición do Prado pode ser un grande incentivo. É evidente que estamos nunha época de cambio, non menos poderosa que a que lle tocou expresar a Jheronimus van Aken ou Hieronimus Bosch(1450-1516), coñecido en España como O Bosco. Na vida política que depende dos votantes, non é difícil descubrir que, se respecto de 2008, nas últimas eleccións do 20-D os partidos alternantes no poder desde a Transición perderon en torno a un 33% da cantidade de voto que concentraban -dun 84% pasaron a un 51%-, non sería estraño que nas que se aveciñan o 26-X o descenso da súa presenza á fronte das institucións centrais do Estado seguise en aumento. No crecente deterioro do que fora a historia feliz dos anos transcorridos desde a Transición conta moito a desatención ás demandas populares. Ao compás da crise e os recortes sucesivos, creceu mentres aumentaba o parecido dos idearios programáticos de populares e socialistas en puntos sensibles a preferencias distantes das súas preocupacións. Nada é igual, desde logo, cando se advirten uns poucos ganadores e un número desmesuradamente crecente de arruinados nas súas expectativas.

Aí están agora tratando de controlar un incerto panorama. Aznar alertando de que España -pese ao ocorrido logo das súas propias políticas- avanzou demasiado “polo camiño equivocado” é todo un referente do medo a perder pé. Axexan a máis mínima alusión que un dato de enquisa ou de institución vinculada a asuntos como a pobreza ou a economía internacional poida suxerir para arrimar a brasa á súa sardiña e ver de reconducir a reticencia dos votantes ao seu lado. A baixada ou subida de impostos percorre xa o escenario, á procura dos indiferentes e distraídos. E no medio, destacadas, pódense entrever as ansiedades compulsivas de fondo. Sobre todo, como os que máis defenden a propiedade privada moito máis alá do que o propio Tomás de Aquino propugnou -pois defendía a necesaria compatibilidade co ben común-, non só non queren ver que a súa riqueza vén de que se apropian do valor do traballo doutros, senón que coinciden en non entender o poder devastador da privación de recursos dos demais. Aí están, á caza de ver como se volven a rebaixar impostos, como se desregula todo máis e que o traballo non pareza unha escravitude aleatoria. Ata o Banco de España está pendente da temporalidade e adianta programas partidistas, mentres outros se xustifican -sen entrar en detalles- coa diminución do desemprego na última estatística da EPA.

E volta á realidade

No plano educativo e cultural repítese idéntico esquema. Non todo sucede desde o Goberno: os lugares do poder adoitan estar máis difusos e preferentemente na sombra e todos saben como debe ser un ensino democrático para todos, pero non todos están polo labor de interesarse de verdade niso. Isto faise máis evidente se se segue o rastro de cantos pugnan polo control privado e concertado do sistema educativo, de modo que á presenza que xa teñen -que vén de longo, coma se fose algo consustancial ao sistema educativo- se poidan agregar novos puntos estratéxicos. Se xogaron ao Monopoly -versión actualizada do antigo Palé-, entenderán mellor que controlar o taboleiro ten as súas zonas clave. Madrid especialmente, que xogou nisto un papel pionero respecto ao resto do Estado. Antes da LOMCE, e desde finais dos 90 -e máis nas etapas de Goberno de Esperanza Aguirre- ha ir experimentando as directrices de FAES e da CEOE que a Conferencia Episcopal bendiciu. Sempre, como dixera Cortázar sobre a “acefalia”, no medio de “palabras moi fermosas en si, mágoa que con certo aire de usadas, de ditas moitas veces, de gastadas a forza de soar e soar”.

A educación é valiosa porque axuda a definir a identidade, contribúe a modelar a memoria e dános instrumentos para enfrontarnos aos problemas do presente. Calidades teóricas e ambivalentes, segundo se leve por uns ou outros carreiros, a súa definición práctica foise perfilando a conveniencia dos intereses do poder adquisitivo de cada clientela. Como peculiaridade histórica as redes privada e concertada do sistema educativo español son anteriores á Lei Moyano. A súa reafirmación crecente na etapa nacionalcatólica atopou perfecto acomodo no art. 27 da Constitución e, posteriormente, na LODE. Con diñeiro público e diferenciadas da rede pública -e da escola pública-, seguen axudando baixo o pretexto dos idearios particulares de cada colexio, a revalorizar a reprodución da distinción. Similarmente ao que en xeografía urbana sucede cos procesos de xentrificación, o 35% de nenos que, en liñas xerais, son atendidos nestes centros revaloriza, a ollos dos seus pais, a súa posición de partida na vida social. E ao tempo, eses colexios constitúen un foco de negocio crecentemente atractivo para inversionistas privados e, ata, corporacións internacionais. Deste xeito, aínda que a educación, como a cultura, xogue ante todo con ingredientes de tipo inmaterial, ten cada vez máis compoñentes de poder económico, como ben saben desde o Vaticano á OCDE e os negociadores do TTIP, TISA ou demais convenios internacionais tendentes á súa maior desregulación. E como saben tamén desde a xestión neoliberal que se está impoñendo a moitos centros públicos, cuxos profesores máis comprometidos ansían abandonar para non ser considerados meros peóns de designios implantados de lonxe.

En xeral, que ao outro 65% de mozas ou mozos españois esta formulación erosionase o seu dereito a unha educación sólida, consistente e integral, e que ao ritmo que imos co déficit e os modos de paliarlo, se lles vaia a seguir recortando esa posibilidade, parece cousa feita de seguirse a tendencia acelerada desde 2011 ata rubricarse coa LOMCE e as súas normas conexas. Por isto o sucedido días pasados en Valencia á propósito da visita de Rajoy a Alfafar ou as manifestacións promovidas pola Mesa pola Educación en Liberdade e os seus asociados Colexios Católicos, é significativo do que está en xogo ante un tornadizo 26-X. De todos os xeitos, ás políticas que, en esixencia do estipulado nos convenios concertados e para salvagarda do ensino público, parece estar levando a cabo o actual equipo de goberno da Comunidade Valenciana, agárdalles un complicado cronograma, fácil por outra banda de adiviñar a pouco que se faga memoria do pasado recente e do xa algo máis afastado.

Que pintaría hoxe O Bosco?

A saber que pintaría se tivese que lidar con problemas concretos como estes, en que o mal -que tanto protagonismo tivo nos seus cadros- seguira vestindo de guapos xeitos tentadores, ou ben non soubese de certo onde refuxiarse, ou o Papa Francisco parece ir por unha banda mentres os seus bispos van por outras vereas. Talvez reinterpretaría a Extracción da pedra da tolemia. No entanto, algo avanzamos: o universo esquizofrénico dos símbolos en que estamos embarcados de cheo xa non é tan metafísico e pode ser cuantificado. Móstrao a serie de informes que vén facendo CCOO, ao que pertence o aínda recente sobre evolución dos orzamentos das universidades públicas. Estes días publica o titulado: Crise Económica e Financiamento educativo: Evolución do Investimento (2009-2013), en que aparecen ben debuxadas as pautas últimas do sistema educativo español. Se queremos fuxir do puramente etéreo e moi prexuizado, estas cuantificacións pintan con claridade a ruta de futuro que algúns desexan consolidar ao contraxeito dos intereses de solidariedade colectiva. A maior parte aparece reafirmada fai uns días no Informe da Educación en Madrid, coordinado para FIDEAS por Juanjo Raíña.

Todo votante consciente e responsable debería coñecer estes debuxos sumamente precisos e analíticos, clarificadores das contradicións políticas en que nos topamos inmersos. Antes de non votar ou votar -votar a quen-, o 26-X; antes, ata, de que o atafeguen e distraian coa leria previa previo que enseguida dará comezo, se non hai tempo para ver O Bosco sempre é posible ler as “xeografías” de Cortázar, onde explica que “Sobre o Ceo Duro cínguese xa unha polémica que non terminará pronto. Á opinión de Fry e Peterson, que ven nel unha medianera de tixolos, oponse a de Guillermo Sofovich, que presume un bidé abandonado entre leitugas”.

TEMAS: Exposición O Bosco. Museo do Prado. Xullo Cortázar. Mesa pola Educación en Liberdade. Colexios concertados. Eleccións 26-X.

Manuel Menor Currás

Madrid, 05/06/2016