Que o necesario sexa posible depende en grande parte do voto, non da ficción

En educación, xógase o afianzamento e ampliación de logros relevantes ou que retrocedamos a pautas doutra época. É momento crítico de cambio, de redefinir posicións de poder.

Desfachatez pode chamarse, segundo a recente análise de Ignacio Sánchez-Cuenca, a boa parte da opinión que adoitan deitar nos medios bastantes sinaturas de renome. Unha parte importante do que escriben vai cargado de tan displicente rotundidade, mediocre esforzo analítico e vulgaridade moralizadora, que en nada contribúe ao mellor coñecemento das complexidades do que sucede. O que nos tocou vivir xera deste xeito un contino movemento cara a unha impune prolongación da desinformación.

Entre a ficción e a realidade

Pola súa banda, os presuntos responsables de tomar decisións non adoitan ser finos en clarificar que corresponde ter en conta antes de decidir o máis conveniente. Contribúen con gran asiduidade a que se enturbe de ficción a comprensión dos asuntos e, xa que logo, a que se dea por óptima a solución decidida de antemán. Non é infrecuente, ata, o que en calquera investigación carrexa rexeitamento, como é o adaptar os datos da realidade ás hipóteses, ao revés do debido. Ou que o recurso principal de que se botou man sexa o da mera anfiboloxía das palabras, de modo que o discurso poida levarse a gusto -ad libitum-, coma se a lóxica do razonamiento deixase de ser indispensable. Nesta orde de cousas, a historia tamén adoita ser un recurso instrumental, cuxo sentido de posta en garda e coñecemento tórcese en aras de manter a ceguera ficcional ante os problemas que o presente político suscite. É dicir, que, na práctica cotiá, son moitas as canles políticas dispoñibles para que ficción e realidade nos sexan indistinguibles.

Ficcións históricas

En educación, hai, neste sentido, dous momentos históricos especialmente sensibles que foron instrumentados para esparcir altilocuentes tópicos que fixeron difícil á maioría dos cidadáns o bo coñecemento do realmente acontecido. Non é que sexa o ámbito educativo o que teña peculiares razóns para ser emborronado, que algunhas ten. Mírese, máis ben, como que canto acontece na construción social deste campo é reflexo e reprodución do que sucede en cantos se dirime a distribución de poder; sempre está en xogo a favor de quen e contra quen, pois sempre hai que elixir. Tamén pode servir de aviso para non perder de vista que, nun momento de tanta ambigüidade política como estamos vivindo nos días previos ao 26-X/2016, non cesará de fluír ese xeito que teñen os comunicados oficiais para deixarnos confusos ou con determinación sobrada para pasar olímpicamente, que vén ser o mesmo para moitas intencionalidades. Non caiba dúbida de que merece a pena pensar ben que facer: votar ou non votar e, dentro das variedades de voto, a quen e por que. De pouco servirá pasarse a vida en plan quejica ou como profetas da nada. Quéirase ou non, a vida seguirá. Pois ben, en educación o que nos foron contando empeceu o coñecer o realmente sucedido: pautas inexplicadas moi vixentes non poden ser algo “natural”, alleo a redefinicións electivas.

O primeiro deses relatos relevantes do pasado queda bastante atrás, pero segue pesando. Entenderano mellor cantos superen os sesenta anos, que difícilmente poderían entender aquel suposto “aperturismo” formal de 1970 respecto ao “asombroso avance” de 30 anos de postguerra. A presunta “modernidad” tecnocrática da LXE, de 1970, se non se retoma desde antes de l936 non é intelixible. O providencialismo dos programas de “adhesión inquebrantable” deixaba desmesuradas preguntas no aire, e a victoriosa Cruzada, insólita no século XX, aparcaba vítimas e danos. Non tapaba o longo atraso que ocasionara e, ao culpar á II República, ocultaba impunemente os afáns do século XIX pola democracia educativa. Aquela ficción narrativa facía enigmática, entre outras cousas, a investigación de Yvonne Turin en 1959 sobre a educación española na Restauración. Editada en castelán en 1967, con Laín Entralgo desculpándose no prólogo do sucedido nos anos 30 -en particular, contra a ILE-, sementaba dúbidas sobre canto nos inculcara. Como entender que só na segunda metade dos anos cincuenta se recuperasen indicadores de nivel de vida anteriores á sublevación militar? Como podía ser que en Europa crecese o Estado de Benestar, mentres as escolas españolas a construír no I Plan de Desenvolvemento seguían nas cifras computadas pola República? E por que Marta Mata, a ilustres pedagoga catalá, aínda non esquecera en 1976 -en Cadernos de Pedagogía, Supl. Sept.- o vívido contraste entre as “orientacións” impostas en 1938 e anticuadas didácticas que, a finais dos sesenta, se vendían como modernas? En definitiva, aquela historia que Pemán inaugurara nunca contou o tempo perdido para a educación de todos, irremediable logo de 1970 para moitos.

O segundo momento a ter moi en conta, e que pesa máis aínda no presente, entenderano mellor cantos decididamente superen os sesenta e cinco anos. Difícilmente poden encaixar o adozamento con que se adoitou tratar unha Transición en que os asuntos educativos -de rango aparentemente menor- acumularon tanta inanidade. Nunha etapa tan inestable e incerta, a preocupación por que non se notasen as codiciosas ambicións de outrora favoreceu que perduraran fortes pervivencias, non todas excusables en nome dun hipotético final feliz. Quedaron reflectidas no ambiguo art. 27 da Constitución, na moi explícita LOECE (1980) e na nonnata reforma de EE.MM., cuxo proxecto fixo coñecer Ortega e Díaz_Ambrona (1981) sen tempo para chegar a lei. O propio trato co profesorado foi moi expresivo do valor real da función que se lle fixaba: as peripecias cos PNNs e as convocatorias de acceso á docencia foron máis apropiadas para sacarse de encima un engorroso problema que como signo de solícita preocupación. Se non se ten todo iso en conta, a LOMCE (2013) que agora pretende “mellorar” o sistema, parece que chegase de improviso como unha revelación taumatúrxica. O seu ADN procede, con todo, daquela historia, da LOCE (2002) de Pilar del Castillo e de decisións que anularon as dos moderados gobernos socialdemócratas. Diversos colectivos tampouco percibiron nas alternancias do PSOE unha seria aposta pola educación pública. A LODE (1985), a LOXSE (1990) e a propia LOE (2006), teorizaron de modo máis atractivamente posibilista que o PP e pouco máis. Boa parte daqueles intentos seguen en xogo no presente, a máis diso o moito que quedou intocado.

Dito doutro xeito, pouco ou nada nos seguen axudando aqueles opacos constructos a entender este dubitativo presente e, tamén, o problemático pasado. Continúan no presente, por exemplo, misteriosas afinidades co concepto nacionalcatólico. Intocables coma se dun pacto de imposible revisión se tratase, seguen colonizando poderosamente o sistema educativo. Por esa razón, merece a pena seguirlle a pista a inequívocos camuflaxes nada continxentes como “liberdade de ensino”. O neoliberalismo privatizador, alleo ás necesidades da maioría social, tomounos con entusiasmo desde os anos 90. Pretenden asegurar as súas privilexiadas posicións relacionais de partida no que consideran mercado de bens simbólicos de poder, reiterando as cantilenas anteriores a que se creou o Ministerio de Instrución (1900). Por iso é indispensable ante as eleccións que se aveciñan -por canseiras que poidan resultar- seguir os programas dos distintos partidos, ver que nos contan realmente e ata onde non están lixeiros para chegar.

Ficción continuista

A historia faise a diario, e inclinarse cara a propostas capaces de levar sen discriminaciones a bondade educativa a todos os cidadáns implica aceptar un reto comprometido. A observación dun particular asunto do complexo sistema educativo como pode ser a formación do profesorado, permite exemplificar que lograr un horizonte de maior cualificación profesional esixe determinación e constancia para alcanzar máis solidez. Se só se pensa en controlar o BOE, pouco caberá esperar. Máis ben seguiremos como sempre: nunha mediocre compracencia. Non houbo lei importante, desde o século XIX, que non reitere que o profesorado era imprescindible. Pronto se esqueceu ou falseado en burocrática mentalidade desconfiada. O resultado foi que as distancias de intereses entre o profesorado, e de este cos sectores sociais concernidos, é moi ampla. Móstrano as “culturas escolares” existentes, de rotundas conviccións subxectivas e difícil conxunción entre si. E tamén é visible empíricamente que os profesores que de verdade dignificaron o sistema educativo -por facer que os seus alumnos aprendan a pensar e actuar, vivir e convivir-, ademais de ser contados case nunca proveñen dunha Administración coidadosa. Case todos, fixéronse a si mesmos en procesos de autonomía reflexiva e activo voluntarismo, ás veces mal visto. A “vocación” con que os animaron non pasa de inverosímil baremo de calidade, barato custo e resonancia relixiosa, nada xeneralizable como sistema para un factor tan determinante. Menos fiable é encomendar a fiabilidade cualitativa dos profesionais da educación á pasividade dos trienios. E peor é tomar como referente o que está sucedendo con moitos postos directivos intermedios. Os outrora molestos profesores valiosos son agora especialmente incómodos a liderados directivos ocupados en agradar á Consellería autonómica sen implicarse coa súa comunidade educativa en proxectos sostibles. Pois ben, esa “carreira docente” -moi acorde con excelencias de pura competitividade económica, pero carente doutras dimensións de gran importancia- é unha das cuestións que están en transo de ser dilucidadas nas eleccións do 26-X/2016. Nesta lexislatura quedou moi clara na LOMCE a direcionalidade preferida por unha banda importante de votantes e, a punto estivo de pasar a ser norma máis pechada, nun Estatuto docente con rango de lei. Gran parte dos mellores profesores de que dispón actualmente o sistema educativo discrepan, e moitos xa ansían que chegue o momento da súa xubilación.

Celtiberia show?

Case toda a literatura móvese entre a ficción e a realidade. Basta ler a Cervantes para advertir que, no Quixote, o reflexo realista da época que lle tocou vivir é difícil de separar das utopías sociais e políticas que pasaron pola súa cabeza. O incerto xogo é moi útil para contar e, se vén ao caso, evadirnos do que pasa. Ese é tamén gran parte do atractivo das redes sociais, en que se move ás súas anchas sobre todo a poboación menor de 45 anos. Celtiberia show, de Luís Carandell (1970), ou Despiste nacional de Evaristo Acevedo (1970-1972), foron moi dignos representantes de como aqueles anos de cambio socioeconómico, propiciaban confusións esperpénticas e desfases constantes entre o que se podía dicir e o que sucedía, entre o que pasaba e o que nos contaban. Aí aprendemos a ler entre liñas e que os mellores editoriais sobre o que de verdade sucedía escribíanos case sempre algúns viñetistas. Os seus nada desdeñables ficcionarios estimúlannos a que non vexamos as eleccións como desencantada ficción. As do 26-X son un momento ideal para que nosas mellores utopías alcancen algún grado de realización.

TEMAS: Realismo e ficción. “Desfachatez”. Eleccións 26-J. Historia educativa. LGE (1970). LOMCE (2013). Estatuto da función docente. Liberdade de ensino.

Manuel Menor Currás

Madrid, 14/05/2016