A pintura, como as outras
artes, ten a profunda utilidade de axudarnos a entender mellor o que
está a pasar ou, cando menos, interrogarnos sobre o que non está
acontecendo e debería acontecer.
A exposición sobre O
Bosco vén ben neste momento. O Prado tivo un grande acerto en
celebrar
ao gran pintor de Brabante no Quinto Centenario da súa
morte. Mesmo os douscentos anos que como Museo cumprirá o 19/11/1819
poden quedar dalgún modo preparados con esta magnífica mostra. Unha
das súas xoias centrais, O Xardín das Delicias, é en grao sumo
visitado nos últimos tempos. Arroupada ata setembro por outras 64
obras, sintetiza pola súa propia traxectoria boa parte da historia
do patrimonio artístico español e, asemade, a do propio museo. A
esta exposición veulle ben, doutra banda, a recente polémica con
Patrimonio Nacional en torno a tres ou catro pezas principais con que
o penúltimo director deste ente quería enriquecer o aínda non
inaugurado Museo das Coleccións Reais. Benefícialle igualmente o
debate no plano das atribucións de catro pezas que investigadores
holandeses debaten como non orixinais do autor homenaxeado. En ambos
aspectos representa a toma de posición razoada dos responsables e
especialistas do museo madrileño.
Visitando a O Bosco
Os visitantes do
Prado teñen estes días ocasión perfecta para repasar os
fundamentos da admiración por este pintor e por que, despois das
salas da gran escola española, a zona do museo dedicada á pintura
flamenca tivo sempre grande aceptación. As cuestións de posible
adscripción de autorías dalgunhas obras, a moitos visitantes
soaranlles máis a rexouba de expertos que a outra cousa. O laudable
catálogo -similar en tamaño aos das exposicións de antes da crise-
e a parafernalia de bibliografías oportunistas que, á saída da
exposición poderán atopar, serviranlles non só para recordar senón
para profundar e gravar mellor na memoria o que acaben de ver. Todos
poderán admirar, igualmente, a disposición técnica da
montaxe expositiva que contribúe a sentirse arroupado polas liñas curvas
predominantes en non poucos cadros do autor homenaxeado. Non só cabe
felicitar aos que tiveron ter tan feliz idea senón tamén a cantos a
levaron a cabo: continente e contido compleméntanse moi
acogelledoramente. Ata rodeado pola grande afluencia de ansiosos por
ver de preto os mínimos detalles da inmensa caligrafía imaxinativa
que malgasta o de Brabante, o visitante séntese parte de algo humano
que vai decorrendo aos poucos, escrutando cadro tras cadro no seo dos
recordos, ideas e símbolos con que conviviu o pintor nun duro tempo
de transición cara á modernidade. Pero o máis importante a
reconsiderar seguramente sexa a diferente mirada á realidade cotiá
e imaxinada -ata constituír un
“xardín dos soños”- que este
autor do norte europeo desenvolveu, distinta da que no sur se estaba
producindo na súa época.
Antes ou despois desta
visita -para espabilar a mirada- a todos, incluídos os adictos a
influenzas e secuencias pictóricas, sentaralles ben a lectura de
autores como Borges ou Cortázar. Se, por exemplo, relén
Historiasde cronopios e de famas, verán que -como no Bosco- non hai moita
diferenza entre a realidade e a fantasía, porque o fantástico
procede sempre do cotián. É un xeito, por outra parte, de quedar
mellor preparado para “abrirse paso na masa pegañenta que se chama
mundo”, de modo que, cando abandonen o museo e se asomen ao
exterior, saberán que enseguida “empeza a rúa, non o molde
aceptado, non as cousas xa sabidas, non o hotel de en fronte”,
senón a rúa, “a viva floresta onde cada instante pode botarse
sobre min como unha magnolia, onde as caras van nacer cando as mire,
cando avance un pouco máis...”. Especial interese ten, así mesmo,
O manual de instrucións de Cortázar neste libro. Para
chorar, para cantar, instrucións-exemplos sobre a forma de ter medo,
para matar formigas en Roma... Gustaríanos que, cando escribiu
“instrucións para entender tres pinturas famosas”, entre elas
estivese por exemplo,
O carro de feo,
As tentacións de San
Antón ou
O concerto no ovo. Non foi así, pero xa
estaremos preparados para ver que as cousas con que temos que
toparnos todos os días non son as mesmas porque poderemos velas
distintas.
Da realidade ao soño
Para percepcións
como as que deparará a realidade ata setembro a cantos vaian visitar
estas simbioses entre as ensoñacións e a crúa realidade, a
exposición do Prado pode ser un grande incentivo. É evidente que
estamos nunha época de cambio, non menos poderosa que a que lle
tocou expresar a Jheronimus van Aken ou Hieronimus Bosch(1450-1516),
coñecido en España como O Bosco. Na vida política que depende dos
votantes, non é difícil descubrir que, se respecto de 2008, nas
últimas eleccións do 20-D os partidos alternantes no poder desde a
Transición perderon en torno a un 33% da cantidade de voto que
concentraban -dun 84% pasaron a un 51%-, non sería estraño que nas
que se aveciñan o 26-X o descenso da súa presenza á fronte das
institucións centrais do Estado seguise en aumento. No crecente
deterioro do que fora a historia feliz dos anos transcorridos desde a
Transición conta moito a desatención ás demandas populares. Ao
compás da crise e os recortes sucesivos, creceu mentres aumentaba o
parecido dos idearios programáticos de populares e socialistas en
puntos sensibles a preferencias distantes das súas preocupacións.
Nada é igual, desde logo, cando se advirten uns poucos ganadores e
un número desmesuradamente crecente de arruinados nas súas
expectativas.
Aí están agora tratando
de controlar un incerto panorama. Aznar alertando de que España
-pese ao ocorrido logo das súas propias políticas- avanzou
demasiado
“polo camiño equivocado” é todo un referente do medo
a perder pé. Axexan a máis mínima alusión que un dato de enquisa
ou de institución vinculada a asuntos como a pobreza ou a economía
internacional poida suxerir para arrimar a brasa á súa sardiña e
ver de reconducir a reticencia dos votantes ao seu lado.
A baixada ou subida de impostos percorre xa o escenario, á procura dos
indiferentes e distraídos. E no medio, destacadas, pódense entrever
as ansiedades compulsivas de fondo. Sobre todo, como os que máis
defenden a propiedade privada moito máis alá do que o propio Tomás
de Aquino propugnou -pois defendía a necesaria compatibilidade co
ben común-, non só non queren ver que a súa riqueza vén de que se
apropian do valor do traballo doutros, senón que coinciden en non
entender o poder devastador da privación de recursos dos demais. Aí
están, á caza de ver como se volven a rebaixar impostos, como se
desregula todo máis e que o traballo non pareza unha escravitude
aleatoria. Ata o Banco de España
está pendente da temporalidade e
adianta programas partidistas, mentres outros se xustifican -sen
entrar en detalles- coa diminución do desemprego na
última estatística da EPA.
E volta á realidade
No plano educativo e
cultural repítese idéntico esquema. Non todo sucede desde o
Goberno: os lugares do poder adoitan estar máis difusos e
preferentemente na sombra e todos saben como debe ser un ensino
democrático para todos, pero non todos están polo labor de
interesarse de verdade niso. Isto faise máis evidente se se segue o
rastro de cantos pugnan polo control privado e concertado do sistema
educativo, de modo que á presenza que xa teñen -que vén de longo,
coma se fose algo consustancial ao sistema educativo- se poidan
agregar novos puntos estratéxicos. Se xogaron ao Monopoly -versión
actualizada do antigo Palé-, entenderán mellor que controlar o
taboleiro ten as súas zonas clave. Madrid especialmente, que xogou
nisto un papel pionero respecto ao resto do Estado. Antes da LOMCE, e
desde finais dos 90 -e máis nas etapas de Goberno de Esperanza
Aguirre- ha ir experimentando as directrices de FAES e da CEOE que a
Conferencia Episcopal bendiciu. Sempre, como dixera Cortázar sobre a
“acefalia”, no medio de “palabras moi fermosas en si, mágoa
que con certo aire de usadas, de ditas moitas veces, de gastadas a
forza de soar e soar”.
A educación é
valiosa porque axuda a definir a identidade, contribúe a modelar a
memoria e dános instrumentos para enfrontarnos aos problemas do
presente. Calidades teóricas e ambivalentes, segundo se leve por uns
ou outros carreiros, a súa definición práctica foise perfilando a
conveniencia dos intereses do poder adquisitivo de cada clientela.
Como peculiaridade histórica as redes privada e concertada do
sistema educativo español son anteriores á Lei Moyano. A súa
reafirmación crecente na etapa nacionalcatólica atopou perfecto
acomodo no art. 27 da Constitución e, posteriormente, na LODE. Con
diñeiro público e diferenciadas da rede pública -e da escola
pública-, seguen axudando baixo o pretexto dos idearios particulares
de cada colexio, a revalorizar a reprodución da distinción.
Similarmente ao que en xeografía urbana sucede cos procesos de
xentrificación, o 35% de nenos que, en liñas xerais, son atendidos
nestes centros revaloriza, a ollos dos seus pais, a súa posición de
partida na vida social. E ao tempo, eses colexios constitúen un foco
de negocio crecentemente atractivo para inversionistas privados e,
ata, corporacións internacionais. Deste xeito, aínda que a
educación, como a cultura, xogue ante todo con ingredientes de tipo
inmaterial, ten cada vez máis compoñentes de poder económico, como
ben saben desde o Vaticano á OCDE e os negociadores do TTIP, TISA ou
demais convenios internacionais tendentes á súa maior
desregulación. E como saben tamén desde a xestión neoliberal que
se está impoñendo a moitos centros públicos, cuxos profesores máis
comprometidos ansían abandonar para non ser considerados meros peóns
de designios implantados de lonxe.
En xeral, que ao
outro 65% de mozas ou mozos españois esta formulación erosionase o
seu dereito a unha educación sólida, consistente e integral, e que
ao ritmo que imos co déficit e os modos de paliarlo, se lles vaia a
seguir recortando esa posibilidade, parece cousa feita de seguirse a
tendencia acelerada desde 2011 ata rubricarse coa LOMCE e as súas
normas conexas. Por isto o sucedido días pasados en Valencia á
propósito da visita de Rajoy a Alfafar ou
as manifestacións
promovidas pola Mesa pola
Educación en Liberdade e os seus asociados
Colexios Católicos, é significativo do que está en xogo ante un
tornadizo 26-X. De todos os xeitos, ás políticas que, en esixencia
do estipulado nos convenios concertados e para salvagarda do ensino
público, parece estar levando a cabo o actual equipo de goberno da
Comunidade Valenciana, agárdalles un complicado cronograma, fácil
por outra banda de adiviñar a pouco que se faga memoria do pasado
recente e do xa algo máis afastado.
Que pintaría hoxe O
Bosco?
A saber que pintaría
se tivese que lidar con problemas concretos como estes, en que o mal
-que tanto protagonismo tivo nos seus cadros- seguira vestindo de
guapos xeitos tentadores, ou ben non soubese de certo onde
refuxiarse, ou o Papa Francisco parece ir por unha banda mentres
os seus bispos van por outras vereas. Talvez reinterpretaría a
Extracción da pedra da tolemia. No entanto, algo avanzamos: o
universo esquizofrénico dos símbolos en que estamos embarcados de
cheo xa non é tan metafísico e pode ser cuantificado. Móstrao a
serie de informes que vén facendo CCOO, ao que pertence o aínda
recente sobre evolución dos
orzamentos das universidades públicas.
Estes días publica o titulado:
Crise Económica e Financiamento
educativo: Evolución do Investimento (2009-2013), en que
aparecen ben debuxadas as pautas últimas do sistema educativo
español. Se queremos fuxir do puramente etéreo e moi prexuizado,
estas cuantificacións pintan con claridade a ruta de futuro que
algúns desexan consolidar ao contraxeito dos intereses de
solidariedade colectiva. A maior parte aparece reafirmada fai uns
días no
Informe da Educación en Madrid, coordinado para
FIDEAS por Juanjo Raíña.
Todo votante
consciente e responsable debería coñecer estes debuxos sumamente
precisos e analíticos, clarificadores das contradicións políticas
en que nos topamos inmersos. Antes de non votar ou votar -votar a
quen-, o 26-X; antes, ata, de que o atafeguen e distraian coa leria
previa previo que enseguida dará comezo, se non hai tempo para ver
O Bosco sempre é posible ler as “xeografías” de Cortázar, onde
explica que “Sobre o Ceo Duro cínguese xa unha polémica que non
terminará pronto. Á opinión de Fry e Peterson, que ven nel unha
medianera de tixolos, oponse a de Guillermo Sofovich, que presume
un bidé abandonado entre leitugas”.
TEMAS:
Exposición O Bosco. Museo do Prado. Xullo Cortázar. Mesa pola
Educación en Liberdade. Colexios concertados. Eleccións 26-X.
Manuel Menor
Currás
Madrid, 05/06/2016
