Tamén hai que aproveitar este verán: non nos rendemos, volvemos empezar

Saia o Goberno que saia, nada se adiantará en Educación con mediocridade conceptual e maltrato á profesionalidade docente. Será precisa maior lealdade e altura de miras.

137 escanos no Congreso, -14 máis que o día 20-D de 2015- son unha tentación para dar por bo o realizado en catro anos de Goberno. Aínda que non acaden a maioría absoluta, case oito millóns de votantes -un de cada tres se se prefire- así parecen recoñecelo e dan ao PP moitas bazas para que poida proseguir co seu modelo de reformas “polo noso ben”.

Brexit, enquisas e outras cousas

Todo ten as súas razóns, pero que nos cremos as enquisas cando tanto fallan e tan instrumentalizadas adoitan estar, non deixa de ser un castigo dos deuses, expertos en cegar aos máis crédulos -e máis a cantos se deixaron levar pola desmesura ou “hybris” grega-, pois non permiten que se gaben da súa condición (Herodoto: Historia VIII, 10). En xeral, todos nos quedamos nas pavías por facerlles caso: a gran divisoria que vaticinaban non se produciu e o sorpaso, tan temido por uns como anhelado por outros, quedou ad kalendas graecas.

Se en decembro pasado un 25 % dos votantes decidiu o seu voto nos días anteriores ao 20-D e un 10% esperou ao último día para decidirse, non é desdeñable pensar que boa parte do sucedido este 26-X estea mediatizado pola celebración do referendo inglés tres días antes e, sobre todo, polas reaccións de medo que suscitou. Moitas das mensaxes que a campaña puxera en circulación puideron verse amplificados, particularmente os do PP coa súa incitación ao “voto útil” e a súa apelación constante á seguridade, “estabilidade” e un presunto saber facer. O recurso omnipresente á brocha gorda dos datos económicos compasouno todo de tempo atrás, sen entrar nos matices do “crecemento” económico e de emprego contrapostas a unhas desastrosas “herdanzas” sen conto. O contrario, é dicir, o que vaticinaban -interesadamente?- todas as enquisas para os partidos emerxentes, só xeraría “incerteza” e regresión para unha suposta “boa senda da recuperación”.

Continuará a desmesura?

O primeiro gran risco, logo deste baño inesperado de realismo, sería atribuír sen máis o logro destes 137 escanos a unha suposta moderación e acerto nas formas gobernamentais da lexislatura que empezara o 13/11/2011 e que, agora, habería que completar. A síndrome do vencedor, a impiedade e a vaidade andan por medio en demasía para validar cantas políticas se fixeron nestes catro longos anos de aumento da desigualdade social e desapego profundo cara ás políticas sociais, xusto as que permiten adozar as asperezas da vida colectiva. A Reforma laboral, a Lei de Educación, a “Lei Mordaza”, a xestión da Sanidade e dos dependentes son fitos principais dunha traxectoria de conceptuosas reformas que poden ser moi aplaudidas pola prensa económica internacional e coreadas por palmeiros moi interesados, pero nunca poderán ser invocadas como boas decisións a seguir profundando, para afondar máis nos desequilibrios e distancias crónicas existentes.

Se xa é lamentable a falta de moderación e humildade exhibida ata aquí nos recortes e normas executadas, sería desatinado orgullo que seguise sendo o modelo de xustiza coa parte máis débil da sociedade, tan abundante entre nós como recordan de continuo UNICEF, Cáritas ou Save the Children. E sería tráxico que a ebria desmesura que lles puidesen infundir os resultados do 26-X aos seus máis directos beneficiarios, fixese unha lectura compracente. Na realidade subxacente seguen vivos os desfalcos e corrupcións de diverso calado que afectaron a sectores completos da administración. A retorcida administración dos fondos públicos coma se dun botín se tratase, pode ser irrelevante para moitos votantes. Sería, con todo, pura cegueira non invocar a sobriedade, equilibrio e sostenibilidad que debe rexer a xestión dos asuntos de todos, pois volverán saír á praza pública os Gürtel, Génova, Granados, Bárcenas, Baltar -e unha incesante lista de invitados- para reclamar o restableceminto da orde moral debida. Moitos destes comportamentos antidemocráticos reaparecerán nesta XII Lexislatura. Aínda que neste momento pareza que non pasen factura, ampliarán o espectro de desafectos á democracia.

Por máis que os medios hexemónicos nos queiran mentir con milagrosa lealdade, ningún resultado electoral arranxa os desaguisados morais e non vén mal recordar o que lle pasou a Nixon co Watergate, pese a gañar as eleccións presidenciais americanas o 07/11/1972 co 60,67% dos votos, é dicir, máis de 47 millóns de votos populares. Dous anos máis tarde, o 08/08/1974, antes de terminar o proceso que se lle iniciou na Cámara de Representantes para revogar os seus poderes, tivo que presentar a súa dimisión. Os abusos de autoridade e os dereitos da xustiza volveron polas súas razóns e a vella sentenza do res clamat dominum logrou abrirse camiño. Xa na mitoloxía grega, os exemplarmente castigados polo seu “hybris” foron moitos, desde Agamenón a Casandra, Héctor ou Ícaro, ata Orestes, Prometeo, Tiresias ou Sísifo. E tamén na narrativa bíblica, particularmente na veterotestamentaria, son ben perceptibles os casos vitandos de Adán e Eva, expulsados do Paraíso; o dos construtores da Torre de babel, castigados coa confusión lingüística; ou o do propio Moisés, a quen Yahvé só deixaría avistar a Terra prometida (Num. 20, 1-13). Nin este Deus único nin o olimpo gregos permitía a soberbia ou a desmesura. Por iso Solón, á procura da “eunomía” fronte aos abusos, sentenciou que “a riqueza que buscan os homes por mor da súa insolencia non vén con orde, senón que, obedecendo ás obras inxustas, sen querer ségueas e rápidamente mestúrase coa desgraza” (Elexía ás musas, 560 a.C.)

Os riscos da desmemoria

Evidencia principal destas eleccións é que a corrupción sae gratis en España. Sexa por mala táctica, por personalismos desorbitados ou por razóns técnicas que algúns din estar en proceso de pescudar, certo é igualmente que a desmemoria colectiva segue xogando un relevante papel nas decisións persoais do voto. Desmemoria unida, neste caso, a un sentimento de supostos medos a perder unha comodidade tranquila, propia do apracible individualismo aburguesado. É esta unha cultura labrada a conciencia desde os tempos do antagonismo civil no primeiro terzo do século XX. Todos os medios ao alcance do réxime nacionalcatólico trataron de insuflar na poboación abundantes dose de tópicos interpretativos da historia española, moitos dos cales seguen primando na conversación ordinaria, en non poucas supostas interpretacións intelectuais e na maior parte da novelística dosúltimos anos. Os máis frecuentes séguense repetindo, ademais, nas aulas coma se de algo irrelevante se tratase: é puro voluntarismo dalgúns mestres e profesores o contravir este hábito, como evidencia o recente libro de Fernando Hernández, El bulldozernegro del General Franco (Pasado&Presente, 2016)

O título deste incitante ensaio é cita textual dunha ameaza profética que Vázquez Montalbán deixou impresa en 1992, nunha apócrifa autobiografía de Franco. Á desmemoria instituida desde a súa vitoria, séguense sumando capas de esquecemento e desmemoria sobre canto sexa pensamento, palabra e acción proclives á democratización da convivencia neste país ao longo de case un século. Desde antes da LOXSE (1990), pero con evidencia neste momento, a ignorancia que os nosos estudantes universitarios mostran, en xeral, sobre o realmente sucedido na nosa Historia contemporánea é supina. O grave non é só que sexan os libros de texto os que se encargaron de propagar ambigüidades ou falsidades alleas ao coñecemento histórico contrastado, senón que nunha proporción alarmante, os profesores que han ter nas etapas escolares non estean á altura. Segundo Hernández (páx. 187), “só o 21,5% dos seus profesores abordaron os temas con detenimiento e profundidade fronte a un 28,4% que o fixo rápido e superficialmente con pretextos como refuxir a polémica política ou a proximidade aos feitos ( case 80 anos despois da guerra e 40 da morte do dictador!)?. E do resto mellor non falar, porque dan a entender que estas cousas son absolutamente opinables. Imaxínanse que sucedese o mesmo, por exemplo, respecto á análise das causas do cancro, a utilidade das vacinas ou a estrutura do átomo? Non ten isto nada que ver co que cada cidadán teña que saber para votar con mínima consciencia cando vota ou se abstén de votar?

Credulidades inducidas

O risco da ignorancia e os medos propagados á súa costa é tanto que quedaron agora moi abertas as posibilidades de proseguir políticas erradas. Tamén, que poidan estimularse consensos falsos que deixen fóra a amplos grupos de cidadáns, cuxos dereitos poden ser arbitrariamente soslaiados ou sometidos a intereses primordialmente mercantilistas. A atrevida desmemoria induciría deste xeito decisións difícilmente compatibles coa xustiza distributiva e, de rebote, unha convivencia colectiva crecentemente difícil, non exenta de riscos. sucedeu na nosa Historia e nada impide que non poida volver suceder.

Os deuses confabuláronse para cegarnos ou iso parece. Segundo o que din os medios non hai moito espazo para o optimismo. Seguimos peor se, por exemplo, lemos que 14.483 nenos non foron admitidos no centro públicosolicitado, mentres hai prazas en concertados próximos, sostidos polo orzamento comunitario madrileño.

Outro exemplo destes días ten maior percorrido. Se a saúde democrática require que sexa ben coñecida a historia da maioría que perdeu a guerra e foi brutalmente reprimida. Ou se é deprimente que aínda hoxe, o que os nosos adolescentes estudan nos seus centros “con libros distintos da mesma editorial, ata, segundo se trate de centros privados ou públicos- sexa a historia dunha España profundamente conservadora, allea aos valores democráticos polos que moitos arriscaron as súas vidas..., non pode ser, ademais, que moitos dirixentes sigan reproducindo esta visión, profundamente opresora das clases populares, como as defendidas estes días no Concello de Madrid. Quen siga a breve historia da Comisión de Memoria Histórica municipal entenderá pouco os reproches do PP á decisión de retirar os honores concedidos noutras épocas a personalidades do franquismo, por exemplo, Carlos Arias Navarro. Prefírese o ruído e a masa entontecida, como no pop dos cincuenta.

Ninguén debería supoñer que os votantes españois, sexa cal sexa a súa opción, sexan persoas exasperadas, inxenuas ou idiotas. Pero tampouco os elixidos deberían presupoñer que os cidadáns, sexamos como sexamos, crémos o primeiro que nos queiran contar para ir saíndo do paso estraño en que lles colocamos o 26-X. Todos demos en crer que o azar nos deparou un ámbito mesquiño e que podería ser máis glorioso; todo resulta, en todo caso, bastante anacrónico. De que “diálogo” falan, pois, cando falan de diálogo? Que “consenso educativo” se suxire, cando -coma se nada existise do pasado anterior-, alégase que o partido que agora ten todas as bazas para ser opción de Goberno só ha ter un ano para a súa LOMCE -unha lei que estiman moi boa- e esquecen todos os recortes e obstruccións que, desde 1990, impuxeron nas comunidades onde gobernaron, a máis diso as decisións que foron tomando en Educación con Aguirre, Rajoy e Pilar del Castillo, antes de que en 2011 entrase Wert nese Ministerio? É perturbador empezar por aclaralo? Falamos dunha especie, un modo de proceder neste asunto, e non de individuos illados. Van ser capaces de non estrañar o sistemático recurso ao rodillo como fórmula de “diálogo”? E, por outra banda, cando a vaidade palabreira abunda tanto en política, creen -uns e outros- que os grandes problemas poden arranxarse con mera metodoloxía tecnocrática, sen variar para nada o concepto de Educación que se quere nin o do tipo de profesionais requirido para lograla?

Que non fagan máis dano

É unha mágoa que se morrese Bud Spencer, o gran experto en mocadas a fantoches e “pantasmas”. Cando falamos de Educación, sempre estamos discutindo doutra cousa: vanse sucedendo reformas e contrarreformas para “mellorala” e co tempo o fomos tratando de entender. Sexa o que sexa o inminente acordo de Goberno que se aveciña, que ninguén faga máis dano a un dos escasos bens que fomos capaces de conquistar para todos. A tentación do fácil e irresponsable adoita ser moi socorrida, pero non deberían esquecer que a Educación, como a Sanidade e outros dereitos e liberdades democráticas ninguén nolas regalou. E que moita xente disposta a proseguir esa tarefa inconclusa, xa está dicindo como o apicultor de Lars Gustafsson: “Empezamos de novo. Non nos rendemos”.

TEMAS: Eleccións 26-X. Resaca electoral. Inminente Goberno. Compromisos e Dereitos educativos da cidadanía. Novas reformas. Futuro da LOMCE. Historia da educación. Historia non ensinada.

Manuel Menor Currás

Madrid, 30/06/2016.