Non é razoable pensar que, se se educa na estupidez, os humanos rezumemos sabedoría. Ata cando estean en xogo os nosos intereses, erraremos contentos.
Segundo algúns especialistas, estariamos xa noutra era xeológica, o Antropoceno; xa non sería o Holoceno a última etapa xeológica. Non só razoan cientificamente o cambio senón a denominación pola que se inclinan, coa que quedaría máis de manifesto que a propia Terra, como moitas das características da vida que nela se desenvolve, dependen da nosa responsabilidade.
O Antropoceno
Baséanse en que a acción humana está deixando pegada profunda en todo o planeta con residuos industriais, contaminación, perda da biodiversidade, emisión de gases á atmosfera, de xeito tal como antes non sucedera. Os incendios deste verán -e en particular os galegos- poderían engadírselle de cheo. Nos estratos terrestres quedou xa ben gravado -a ollos destes científicos- que, dentro do Cuaternario, esta nova subetapa vén marcada decididamente pola presenza de residuos de plutonio. A data de partida que lle asignan, 1952, correspondería ao momento do asentamento, global e sincrónico, dos isótopos radiactivos xerados polos ensaios de bombas atómicas. Non só se trata de pegadas humanas en algures do mundo, como sucede coa actividade humana desde a Prehistoria, senón que representa un cambio simultáneo no comportamento do planeta enteiro que, ademais, xa afecta seriamente á vida humana, por exemplo sucede co clima. A referencia xeológica que servirá como testemuña relevante do novo período ten moitas candidaturas. Entre elas como estudou AlejandroCearreta- a costa vasca, onde a Ría de Bilbao veu colmatando grosos sedimentos de escouras dos altos fornos durante máis de 100 anos.
Falta aínda tempo para que o que estes científicos consideran irreversible, se consolide como categoría no ámbito académico. Máis tardará aínda en entrar no currículum escolar: coa LOMCE en marcha, a tardanza pode ser maior. sucedeu máis veces: os desaxustes entre o que a ciencia desenvolve e a cultura oficial permite déronse con frecuencia e case sempre por intereses alleos ao coñecemento. Testemúñano os azarosos días de Galileo a conta dos descubrimentos co seu telescopio. A propia cosmocronología foi testemuña diso, como pode verse en moitas enciclopedias da nosa infancia, algunhas das cales aínda reproducían, con leves matices, o que o arzobispo James Usher escribira en 1650. Nos seus Anales do mundo, tanto pode lerse que a Creación da Terra había ter lugar o 22/10/4004 a.C., ás 19hs., como que a Expulsión de Adán e Eva do Paraíso fora case tres meses máis tarde, tal que o luns 10/11/4004 a.C. Aseguran hoxe os paleoxeólogos que a Terra ten uns 4.470 millóns de anos, cunha posible variación en torno ao 1% segundo o modelo analítico que se adopte. Foi desde o século XVIII cando os xeólogos, e o propio Kant, puxeron en dúbida a lectura máis ou menos literal que Usher facía do relato do Xénese. E aínda é un problema en moitas escolas -non só dalgunhas rexións de EEUU- ensinar desde a perspectiva científica a vida humana sobre a Terra ou as orixes desta.
O comodín do “natural”
A aceptación xeralizada do Antropoceno como nova categoría na escala temporal xeológica, traerá división de opinións. E fortes presións de todo tipo porque implicará maior responsabilidade humana en moitas das cuestións que afectan á vida dos propios homes. Se se acepta que xa esteamos no Antropoceno, parece que nos temos que sentir obrigados a facer algo para que o que está sucedendo coas nosas actividades irresponsables ou caprichosas non sexa irremediable. O período interglaciar que caracterizou os últimos 11784 anos posibilitou o desenvolvemento do Homo sapiens, pero o nivel cientificotécnico alcanzado non só modificou sustantivamente o medio, senón que pode facer inviable a propia vida humana. E non é fácil deixar de ser o homo sapiens egocéntrico que adoitamos ser, encerrado en si mesmo, para reconsiderar a nosa interrelación cos demais seres que poboan a Terra. Estamos, pois, ante un asunto de gran interese non só científico, senón tamén noutros planos. A simple percepción do Antropoceno como algo novo e distinto, suxire múltiples paralelismos en canto a comportamentos en tempos históricos moito máis curtos e, ata, coxunturais. Nestas escalas de tempo, máis próximas ás de cada biografía, tamén os procesos de cambio e continuidade adoitan suscitar conflitos e, ás veces, impiden tomar as decisións máis convenientes por interposición de intereses solipsistas de diversa preeminencia.
En política, esta colisión adoita ser habitual. As dúbidas corroen as versións oficiais sobre canto acontece, polo que sempre adoita saltar a dúbida metódica dos máis inquedos: Cando se fodeu o Perú??, que dicía o Zavalita de Conversaciones en la Catedral (Vargas Llosa, 1969). E sempre hai, tamén, un inicio, frecuentemente reiterado de tropezos na mesma pedra. Vexan, por exemplo, o afán de naturalizar que teñen moitos proxectos solemnes de “cambio”, ocupados en mantelo todo coma se “a natureza” procedese dun determinado modo. Ante o cal, o cómodo criterio a que adoitan seguir os políticos irresponsables é non estorbar ao que “a natureza” fai ou, ata, axudala a que o faga mellor do que por si mesma adoita. Dito doutro xeito, que, segundo este sesteante criterio, a mellor acción política será a da non-política. A política, con todo, non procede no baleiro. O prestixio de “a natureza” como mellor criterio adoita abarcar a case todos os ámbitos culturais. Non poucos ensinos relixiosos a tomaron como guía para xustificar determinados preceptos morais que impoñen aos seus fieis. Moitos estudos de socioloxía e psicoloxía parece que só pretenden constatar que está aí como determinante e, en Pedagoxía, non son poucos os que só tratan de confirmar o que unha mirada prexuizada viu sen afán de cambiar nada. E os cárceres, curiosamente, tamén parecen inclinarse por esta posición hexemónica. Evidentemente, “a natureza” foi utilizada -a miúdo con ignorancia culpable, cando non por estúpida obediencia previa- para ver como “natural” o que non era senón pura elucubración e ideario subxectivo. Ver a onde conduciu a consideración da desigualdade “natural” ou unha despreciativa aplicación da selección das especies, aplicada aos grupos humanos, é hoxe bochornoso para a humanidade: non o era hai ben pouco. E se miramos cara á Historia, podemos confirmar outras aberracións, como as que primaron na consideración da muller como inferior, dando pé a todo tipo de misoxinias. A escravitude foi tamén un deses buracos negros. Ilustrados houbo que defenderon que, se Deus nos realmente iguais, fíxonos brancos a todos; ao que os máis pragmáticos engadían que, se se ansiaba comer azucre barato en Europa, necesario era que houbese escravos nas facendas americanas. Veñen de lonxe, pois, as concordancias entre diversas formas de dominio, imperialismo e colonización, cos “naturalizadores” razoamentos de carácter eurocéntrico, antropocéntrico e similares.
Desmemoriados do pasado
Non é fácil desprenderse do pasado prexuizado e menos se se teñen intereses ancorados en supostos que se desexan inamovibles. Non é difícil, tampouco, advertir como en moitas das manifestacións da nosa fragmentada vida política perviven xeitos de apego “naturalizado” ao pasado e non ceder a perspectivas de análises e decisión que contemplen mellor o mundo en que estamos e do que somos responsables. O esbaradizo panorama que se creou nos últimos meses parece avalar a tese dos que viven mellor así. Os que teñen poder e non se sentiron especialmente afectados pola crise ou se viron beneficiados por ela -de xeito directo ou de xeito simbólico, aumentando a súa distancia respecto de os demais- vena como algo “natural” porque os favorece. Nada presaxia de feito que vaia a diminuír a súa aceptación das posicións máis conservadoras. Á vista está como corrixiron o voto nas eleccións de xuño, sen importarlles que sexa da acción moral levada a cabo polas decisións gobernamentais en leis principais -educación, liberdades públicas ou traballo-, en recortes de servizos públicos relevantes como Sanidade, por exemplo, ou mediante fórmulas corruptas de uso dos bens públicos.
A cuestión -como cando a finais do XIX abriuse paso o Estado social- é que esta posición non é sostenible indefinidamente. Igual que se impuxo a consideración heliocéntrica do sistema en que estaba situada a Terra, e igual que se acabará denominando Antropoceno á etapa xeológica en que xa estamos desde os anos 50, a única perspectiva responsable e consistente é a da apertura democrática aos intereses e problemas de todos, único obxectivo, por outra banda, a que debe atender o orzamento público. En vertentes da vida colectiva como a Educación, isto cobra especial significación, pois, nun mundo tan acelerado como este, a construción do futuro faise especialmente urxente: non admite moita dilatación. E é asombroso, en cambio, o afán por manter e aumentar situacións de crecente desequilibrio como as que, nun comezo de curso como este, poden advertirse como formas irresponsables. Segregación de alumnos, libros de texto, comedores escolares, dirección de centros, formación de profesores, interinaxes destes, ratios de alumnado, estatuto da profesión docente, pública/privada, dotación dos centros públicos, inspección, avaliacións externas e reválidas, currículos, proxectos tecnocráticos para uns ou outros niveis, cheques escolares, formación profesional ou o que sexa, son outros tantos capítulos que non caben nun encorsetado Pacto Nacional de Educación como o que seguen propoñendo como algo xa obsoleto: nin coa adopción de palabras inéditas durante estes máis de catro anos pasados, chega a política educativa do PP á convicción que pretende mostrar a nominación xeológica do noso presente como Antropoceno. A puro Holoceno pasado cheiran, por exemplo, as 93 medidas que, para “transformar a educación madrileña”, viñeron redactando na Consellería de Educación desa Comunidade. Anunciounas Cifuentes o mércores pasado para unha rexión que pretende liderar “melloras” educativas, pero atendendo a cuestións, métodos e propostas exclusivamente seleccionadas por ela e o seu conselleiro, en sintonía coa herdanza de gobernanza desta autonomía levada a efecto desde 2003. Os colectivos sociais afectados por como se xestionou nos últimos 13 anos a educación madrileña, non parece que sexan consultados. É máis, algúns hai que, en previsión, pasaron máis de medio curso pasado sinalando esixencias e diagnósticos de modo ben distinto cando non contrario.
Estratos nada provisionais
Iso de dar as costas ao que poida estropear os noticiarios é un vicio antigo do que moitos medios se alimentan. Ás veces, ata volvemos ao NO-DO con estúpido contento para que a cidadanía non se inquiete. Todo iría ben se se lograse facer crer que estamos nas mellores mans e non se demanda senón a continuidade de solucións, aínda que o ensimismamento obnubilante sexa pernicioso a curto prazo. Viría ben por iso, non perder de vista o desperdicio de tempo precioso para os cidadáns con tan repetitivos afáns manipuladores, alleos ao coñecemento e á convivencia saudables. Xa Heine prediciu -e non é cousa do pasado- que quen queima libros termina tarde ou cedo queimando homes. Tamén Jiménez Lozano advertiu nas actas xudiciais da Inquisición como aparecían en dúbida costumes e hábitos que volveron poñerse en pé logo de nosa última guerra civil, “idénticas ás do pasado inquisitorial de catrocentos anos atrás”. Moitas poden parecer hoxe obsoletas:"control da alimentación sen carne os días de abstinencia, do vestido ou as diversións e da conduta sexual; control sobre os grupos relixiosos minoritarios ou de disidentes políticos; medo e escarmentos públicos; prohibición de libros; ocultamento e cambio de nomes; misións populares que equivalían a edictos inquisitoriais; sermóns de exaltación da fe; a dramática delimitación oficial do ben e do mal, o ortodoxo e o heterodoxo, o verdadeiro e o falso”. E concluía o autor vallisoletano: “Só me queda engadir que esta conduta, así como as súas supervivencias, comproban, sen dúbida, o gran fracaso histórico da Inquisición que con tanto empeño tratou de extirpar todo iso, e á súa inútil tarefa sacrificou tantas vidas e tantos sufrimentos” (Judíos, moriscos y conversos, Ámbito, 1982).
TEMAS: Antropoceno. Tempos xeológicos. Tempos históricos. Natureza e naturalización. Antropocentrismo, LOMCE. Cifuentes. Reformas e continuismo. Responsabilidade-Irresponsabilidade.
Manuel Menor Currás
Madrid, 12/09/2016
No hay comentarios:
Publicar un comentario