Ensinanzas que quedan trala vertixe de 1-O

O nacionalismo baseado no sentido de pertenenza non ha facer esquecer que o nacionalismo cívico, o dos dereitos sociais, retallados ou esquecidos, segue relegado a segundo plano.

Foron días frenéticos e non pode garantirse o que poida pasar aínda no horizonte da convivencia con Cataluña. No entanto, logo do visto, empezou a abrirse paso unha conxunción de elementos entre os que cabe destacar un proceso algo mistérico e fóra de foco, pero eficiente aínda na canalización dalgúns desencontros. Cardeais falando con algúns dos nosos líderes políticos e ata o Papa amentando o ilegal do secesionismo -se non houbese colonización por medio-, parecen conducir a xestión dos desaxustes entre catalanidade e españolidade fose do precipicio in extremis en que quedou o 1-Ou. Mentres, o Sabadell e Caixabank movían o Ibex-35 por un escorregadoiro e imitaban a moitas outras deslocalizacións como no capitalismo recente foron. E na marxe, os tentados a crer que a fe move todas as montañas independentemente de ilacións que poidan existir entre o temporal e o celestial, xa poden meditar de como, entre a realidade e o desexo, caben sorprendentes limitacións.

Sensacións de perda

Neste impasse, incerto e con múltiples iniciativas en marcha -entre as que destacaos vestidos de branco ante os concellos o 7-O-, nada impide inferir aprendizaxes que enriquezan a vida colectiva. Unha moi relevante é que o “principio de realidade” -a limitada elasticidade que admite o posible- segue onde adoitaba. Non só é que as demostracións de forza, máis posibles a unha das partes en conflito, se mostren inútiles para deter o sentimento de millóns de persoas. As verdadeiras claves residen na forza impositiva da economía: os que a controlan marcan o ritmo. É por iso que, independentemente da efectividade que conleve, o cambio de sé social dalgunhas empresas principais fará bastante máis que moitos actores políticos na recondución da situación a unhas canles en que as diferenzas poidan saldarse sentándose todos a dialogar. O propio Artur Máis acaba de recoñecer que “Catalunya non está preparada para a independencia”.

Outra aprendizaxe non menor ten que ver coas sensacións de perda, pois é obvio que todos perdemos con esta historia inconclusa do procés. De entrada, perder o tempo coa exacerbación exaltada dos sentimentos de pertenza é unha das formas primarias que conducen á decepción. Cabe recordar que, como pobo, levamos perdendo históricamente “desde que no século XIX os nacionalismos excluíntes fóronse impoñendo como dogma bendicido e protexido pola divinidade fronte aos quepoñían o acento reivindicativo na extensión dos dereitos e liberdades. O reducionismo a que foron sometidas as aspiracións á liberdade; a igualdade e a liberdade, é froito en gran medida de cantos fixaron distintivas fronteiras sociais, económicas e ata físicas, ao seu desenvolvemento: os desastres bélicos a que todo iso conduciu deberían estar moi presentes en cantos teñen como presunta responsabilidade na dirección dos asuntos públicos, salvo que lles importen unha figa eses futuros distópicos que tanto presaxian os xogos electrónicos. Nestes tempos últimos, ademais, todos seguimos perdendo: abonda tratar de fiar a racionalidade do acontecido desde que Francisco Candell escribise Els altres catalans (1964). gañamos en particularismos displicentes, deixamos que se naturalizaran novas formas de diferenciación clasista, étnica, cultural, de xénero; reforzamos as distancias de trato e é máis que probable que esteamos construíndo un país brillante en narcisismos pechados. Pese ao AVE e ás redes sociais, o crecente desequilibrio social xerado coa “crise” multiplicou as situacións en que uns e outros terminamos fitándonos de reollo.

Identidade étnica e identidade cívica

Proseguindo nesa actitude exclusivista que tan ben soubo expresar Goya nos seus Desastres, o risco máis grande neste momento é que medre incontrolable o desafecto, a desunión e, de paso, a inestabilidade social, de seu moi tocada cara aos extremismos co acontecido nestes días. Cos asuntos de nacións e nacionalismos -ou o que Álvarez Junco denomina Deuses útiles-, alguén gaña sempre. Detrás dalgúns políticos máis tacticistas co seu que estrategas do ben común- e dalgúns crédulos votantes, quen sacan máis proveito deste xogo perverso -en que se mestura todo tipo de pretextos- vénlles ben a fartura total do resto de cidadáns. Ao dúctil entretemento emocional coa “identidade étnica”, capaz de instrumentar a sensibilidade do propio ata o enfermizo, non lle importa moito que poida pasar coa atención aos problemas concretos que limitan, reducen e anulan a “identidade cívica”, a que máis importa.

A construción destoutra identidade aliméntase da esixencia no cumprimento dos requisitos que levan consigo os dereitos que implica o pacto social. E é nos servizos públicos -en que se inscriben as políticas educativas- onde mellor se reflicte. É aí, na articulación dun sistema público controlado polo Estado, aberto a toda a poboación e ás súas necesidades específicas, onde cada grupo político -nacionalistas incluídos- plasma a súa particular concepción das diferenzas. Nesta perspectiva, os distingos eminentemente territoriais non adoitan ser senón reclamos, de captación de adeptos e de distracción de persoas ben pensantes. E a todos deberían preocuparnos, de todos os xeitos, debates como algúns que se suceden na Asemblea actual de Madrid. Repetitivos de si mesmos, retardan a atención xusta aos problemas, como pode verse se se compara unha sesión do mes de xuño con outra ben recente, en que, a propósito da súa xestión, o conselleiro de Educación Rafael Van Griecken non puido acalar o recordatorio de cuestións que contradin a súa versión oficial. Entre elas-e en referencia directa a neglixencias documentables respecto a rede pública-, a moi deficiente planificación do comezo de curso; a adxudicación de construción de novos centros sen rigor de seguimiento: o 30% sen terminar a tempo e algún con sete anos de atraso; a ratio desmesurada de alumnos se se mide aula por aula; a falta de docentes en moitas delas; a persistente inestabilidade de moitos outros como interinos; a incorporación tardía de novos contratados ,e a sospeita engadida de que, si non traballan nove meses, non se lles pagarán as vacacións; a falsa propaganda da “liberdade de elección de centro” -á que a maioría da poboación non pode acceder- e o consiguiente mito da “calidade de ensino”, cando tan pouca eficiencia se mostra de ano en ano para que desaparezan o chamado fracaso escolar e o abandono temperán.

Do non ao diálogo social

Esta deficiente atención a un dereito cívico fundamental como o da educación explica a persistente demanda de cantos, desde este campo, sinalan, cansos: “non podemos esperar máis: Mentres estamos pendentes de posibles pactos, desde arriba entretéñenos con diálogos imposibles e propostas lexitimadoras das súas políticas educativas”. Sería unha mágoa e, tamén, un gran risco que esta necesidade dun diálogo interesado en solucionar os problemas, mutase en decepción imparable. Nun mundo incerto como o actual, o gran erro será fialo todo ás certezas do inmobilismo e aos recursos do código penal fronte a cantos mostren disconformidade co existente.

Cando a incomodidade e o fastío alcanzan a millóns de persoas -como sucede en educación, en sanidade e en prestaciones sociais-, os seus motivos transfórmanse en serio problema social; tratalos políticamente de xeito consistente e responsable só é posible se pasa por un diagnóstico e unha concertación dialogada cos distintos actores, e non só entre as elites máis concernidas polo desasosego. Non hai outro modo de atoparlle solucións duradeiras e satisfactorias a todas as partes. Na situación actual, enrocarse en esencialismos ou en acordos de fai case corenta anos -coma se as circunstancias de España nada seguisen intactas- só conduce ao empobrecimento da convivencia. Tampouco vale encubrir uns conflitos con outros como o moi sensible da xestión territorial, pois nos enlearemos nun patriotismo reducionista e moi perigoso: manipular sentimentos, e que non quede espazo para a razón, acaba en irracionalidades como as que poboan a tradición histórica. Claro que tamén palabras prestixiosas como “diálogo” ou “democracia” son manipulables de contino. Ás veces, nada teñen que ver cun mellor desenvolvemento humano, como xa requiría Aristóteles fai 25 séculos. Vén ben recordalo e non confundir o efémero co importante se se quere atopar unha saída digna ás dificultades deste acelerado presente.

TEMAS: Diálogo social. Problemas sociais. Nacionalismo cívico. Nacionalismo étnico. Democracia. Autonomias. Constitución.

Manuel Menor Currás

Madrid, 07.10.2017