Volvemos a donde adoitabamos

Esta forma de moverse non sempre garante seguridade, senón máis ben inmobilismo, regresividade e medo a outras posibilidades de convivencia.

Volven os niveis estatísticos do mes de febreiro en canto a contaxios, incidencias hospitalarias e demais aspectos significativos do que xa é a quinta onda da Covid-19. Renóvanse, no plano político, os pretextos de repulsa contra o novo Goberno que estrea os seus pasos mentres recibe os primeiros recursos europeos para afrontar a recuperación económica; o Apocalipse quédase curta nas invectivas que lanzan as tres dereitas da dereita, reduplicando a inquina en que se queda curto o manual que alguén reuniu a conta de Schopenhauer como A arte de insultar.

 E volve, á súa vez, o cansazo de oíntes fartos deste pim-pam-pum banal que nin pretexto é de oposición; cando en asuntos como o de Cuba, por exemplo, vese a todo o mundo cunha santa inocencia que non se cre ninguén, o menos insensato é saírse da liorta nominalista a conta da democracia/ditadura.

A Ulfe

No medio de tanta volta parva, merece a pena recordar que se reedita A Ulfe, o libro en que Julia Varela analizaba en 2004 a eficiencia que a educación escolar tivo nunha zona rural da Ribeira Sacra moi próxima a Chantada (Lugo). O título responde ao topónimo dunha pequena aldea hoxe deshabitada, baleira de xente -como deu en dicirse de boa parte de España- e chea de silvas, que nos anos cincuenta e sesenta tiña moita vida humana e unha escola con bastantes criaturas. creceron, e Julia, natural desa aldea, tivo a feliz idea de preguntarlles polo que aquel tempo escolar significou para eles, como eran os seus mestres e mestras e en que medida o alí ensinado serviulles para as súas vidas logo de ver tantos cambios no seu ecosistema social e económico.

Nacer nesa aldea, coñecer desde a infancia aos interlocutores-testemuñas, e experimentar moitas das súas mesmas sensacións ante o acontecido non sempre é o mellor modo para mirar que acontece; moitas veces, é o principal obstáculo para a disposición a descubrir e coñecer mellor a contorna. Neste caso, serviu de pretexto, razón e condición principal para situarse en disposición aberta á curiosidade e ás mellores preguntas e, tamén, á expectativa das mellores ideas para un posible cambio de actitude respecto ao futuro dese medio.

A Ulfe non é unha guía turística para ver unha paisaxe bela e con bos exemplares monumentales do pasado, ou para degustar algúns dos froitos afortunados do residual agro galego, nun enclave privilexiado. Non é, tampouco, un dos libros de moda para lamentar melancolicamente un tempo ido ou para figurar entre quen de modo oportunista tratan agora de paliar os problemas que ten a España baleira. A Ulfe é un libro de socioloxía dese mundo rural, en que se poden ver en directo, nas voces dos seus protagonistas, e escrito a modo de relato en que se trenzan moitas entrevistas, como eran os seus hábitos de vida, a magnitude das modificacións a que foron sometidos e, no medio, o papel que niso desempeñou o seu tempo de paso polo espazo escolar. Esta perspectiva é a que máis interesa a cantos dalgún modo teñen algo que ver co mundo educativo, ben porque xa o pasaron e pódelles axudar a entendelo, ben porque están en transo de que lles interese a fondo para os seus propios fillos. O obxecto principal desta análise sociolóxica é o valor que tivo o recibido, a escola pública a que han ter acceso e, en definitiva, a xerarquía do aprezo que teña na vida colectiva.

A casa de todos?

Este libro é especialmente recomendable para cantos estiman que a escola daqueles anos era sensiblemente mellor -de máis “nivel”, adoitan dicir- que a que veu logo da CE78 (Constitución Española de 1978), coas súas reformas e contrarreformas; que estas non nos gusten en bastantes das súas dimensións, non é pretexto para que aquela vida escolar de entón fose mellor ou simplemente boa; non a redime das enormes deficiencias que tivo para os que a soportaron. Non é un libro partidista -no sentido estrito do término-, senón un libro crítico, moi apto tamén para cantos desde o campo das preocupacións políticas traten de poñer remedio a algúns dos problemas importantes que segue tendo o sistema educativo actual, logo de case oitenta anos. Moitos dos aspectos que testemuña, idénticos aos que xa describira Luís Belo nos anos vinte, estaban, xa que logo, moi desfasados no tempo e no trato aos mozos e mozas que acudían ás escolas.

Sería unha mágoa que, no momento actual, proseguise similar despropósito agora que a escolarización é accesible a todos e todas, e que seguise desaproveitándose un tempo tan amplo como o que agora alcanza, ata os 16 anos como mínimo. Da pobre rendibilidade daquela escola hai ampla información cualitativa neste libro; da súa cuantificación, hai constancia sobrada, igualmente, en estudos de Xurxo Torres e José Antonio Caride. De como todo iso ha ter repercusión no tratamento real da paisaxe rural e, en xeral, nos atrasos culturais que teña esa área territorial e todo o país, tamén hai pegadas abundantes nos Informes PIAAC, da OCDE.

Nada é gratuito e todo se interrelaciona; a COVID-19, ao desmantelar moitos dos convencionalismos en que nos movemos regresivamente pon en valor a consistencia do que construamos. 

Por demais, trouxo ao recordo ao Benedetti de La casa y el ladrillo (1976) citando ao Brecht que dixera:”Parézome ao que levaba o ladrillo para mostrar ao mundo como era a súa casa”; estaba no exilio, era consciente de que lle confiscaran a palabra e o horizonte, e que non podía explicarse coherentemente nada do que realmente lle importaba. Con tanta repetición de voltas a un pasado inane, aprendemos que naquela escola de ausencias estivo o non saber como podía ser a casa educadora de todos; as rutinas que, segundo a análise de Julia Varela, impuxeron a varias xeracións de españois, ademais de desbaratar esa posible experiencia, queren facernos crer que deben seguir estando aí, para que aceptemos que o mellor que pode pasarnos agora debería ser o que entón era. Atentos!

TEMAS: Covid-19.- Quinta onda.- España baleirada.- Educación rural.- Transición á urbanización.

Manuel Menor Currás

Madrid, 14.07.2021