A pobreza é a gran cuestión política

Sen unha xustiza distributiva, axeitada aos problemas reais, seguirá sendo a gran pandemia, máis perigosa que a que trouxo a Covid-19.

Volve algo que sempre estivo aí: a pobreza, e a Covid-19 mostrou máis a súa evidencia nos desequilibrios e fendas sociais existentes. Na sesión de control no Congreso, do mércores 20 de outubro, algunha das preguntas “conservadoras” ao Goberno “progresista” virou en torno a esta cuestión.

Pobreza e política

Os indicadores e as estimacións estatísticas esgrimidas, unidas ao ton agresivo de quen formulaba a pregunta, quería descualificar a suposta diferenza que divide políticamente a uns e outros; viña dicir: vaia progresía, os datos de pobreza seguen sendo malos e, xa que logo a acción deste Goberno falla de raíz. Unida a outras preguntas que desde esa mesma bancada e o seu sector máis ultra se formularon, orquestradas coa cuestión da subida da factura da luz, a secuencia discursiva inevitablemente tendía a que os que lle prestasen atención desde as súas casas entendesen que, ao fin, había quen atendían aos seus problemas. A lóxica debía levar a que o que correspondía facer aos “progres” que neste momento gobernan era dimitir e deixar os seus sillóns azuis a estes lúcidos deputados que se ocupaban de asuntos tan graves; e, a continuación, os oíntes debían ser consecuentes na boa elección do seu voto.

Os principais problemas da lóxica consisten en que esconden moitas trampas para quen no estea ao corrente do que sucede, fíanse das aparencias da bondade e non advirten os sofismas que pode esconder o mecanismo interno da proposición que lles queren vender. Nas feiras de antes, en que se mercadeaba con animais, crecepelos, apeiros de labranza e novidades de diverso alcance, sempre había “tratantes” ás veces organizados en gavillas mafiosas- que se encargaban de vender e comprar a conveniencia do seu peto, non á do campesiño que acudía a solucionar unha urxencia da súa unidade de produción. Aínda que todos facían o que podían para poder falar da feira ben aínda que lles fose mal, os enganos e estafas adxudicábanse case sempre, de modo racista e moi tópico, aos xitanos, de quen era fama, sobre todo, a súa boa man para vender burros. Aquela preocupación de non ser enganados non adoita verse na que temos no uso de recursos públicos; non se lles adoita prestar atención suficiente, e con frecuencia esconden fraudes solemnes, como sucede nalgúns que esperan sentenza xudicial con incerto destino. Debería preocuparnos que a pobreza, que a tantos usos se presta, siga dando pé a tratamentos máis aparentes que xustos.

O salariado

Un dos máis interesantes sociólogos dos últimos anos, Robert Castel, deixou dito que a pobreza -cos modos de ser soportada, tratada e comentada- é un dos indicadores mellores do bo ou mal goberno, como o é da sensibilidade dun determinado grupo humano. En As metamorfoses da cuestión social, deixou escrita en 1995 unha verdadeira crónica do salariado, é dicir, unha historia en que todos estamos concernidos porque incumbe a como a inmensa maioría da humanidade -tamén a que vive en España- foi e é tratada polo feito de ter que gañarse o sustento en condicións que case nunca estivo en igualdade para aceptar. O noso presente está implicado nesa Historia que estuda o pasado que -como sostiña outro gran Historiador, Braudel-, “se obstina en sobrevivir”. Se algo habemos ter sempre connosco, ademais dunha condición moitas veces precaria, é un mundo de excluídos, traballadores sen traballo, pobres asalariados e, por suposto, xeitos de tratar a pobreza duns e outros -incluídos os nosos limitados salarios ou pensións- cos correspondentes modos diferenciados de non vela, aliviala ou erradicarla. Neste transo, non é o mesmo a caridade que a beneficencia ou o altruismo. Invocando razóns distintas cada unha, non alcanzan todas xuntas a cubrir as carencias como só a Xustiza social -coa protección pública do Estado- pode facer. Concepción Arenal xa advertiu dese déficit que tiña o sistema de asistencia á pobreza en 1894.

Non é igual, aínda que poida parecelo, que alguén dea algo do moito que lle sobra para remediar a necesidade doutro, que o que un problema real continuado sexa atendido polas obrigacións colectivas, propias dun sólido Estado de Benestar e a súa Xustiza distributiva. A voluntarista esmola e o apáñese como poida, irmán, deixan que persista o problema e que a provechosa publicidade do xesto convértase en mérito de quen emprega a pobreza para o seu prestixio persoal ou corporativo. Non é tampouco o mesmo, xa que logo, o razonamiento e tratamento que se faga desta gran "cuestión social" -que dicían no século XIX- desde unha posición ideolóxica que desde outra. Casos hai, ata, en que o trato dado aos asuntos de pobreza serviu máis como freo ás demandas sociais -e da extensión a todos dos dereitos e liberdades democráticas-, que como solución reclamable ante as institucións públicas como "dereito perfecto".

Os pobres da rexión máis rica

Este trasfondo é o que non recoñecen moitos deputados e deputadas que tamén adoitan ser moi sensibles aos sacrosantos dereitos da propiedade privada, conculcados segundo eles cando se fala de impostos progresivos ou do que a propia CE78 dispón no art. 33. O seu medo a perder algo lévaos a tratar de “conservar” un mundo decimonónico, en que o só esforzo duns salarios de miseria, axudado pola caridade, por moi pura e desinteresada que fóra, só acrecentaba a visibilidade do problema. Díxollo Cánovas del Castillo en 1890, nunha notable conferencia no Ateneo madrileño: “Vaian, pois, concertadas, que é inevitable, a Economía política e a Moral, na Política económica das nacións, baixo a inexcusable inspección do Estado, como boas compañeiras, e para todo aquilo a que a caridade cristiá e o  seu remedo, o altruismo, non abonden”.

Ese discurso dun personaxe tan representativo no ámbito conservador, aquel dez de novembro, parece haber ter un éxito máis retórico que real. Un informe de CCOO de outubro de 2020: “A pobreza na Comunidade de Madrid” gobernada xa non se sabe desde cando por persoas do mesmo circuíto ideolóxico- mostra moi claras “as cifras da vergonza, ser pobre na rexión máis rica”. Estas vinte e seis páxinas deberían ser de obrigada lectura e estudo no ensino obrigatorio, especialmente no tocante a Historia actual, a que tan pouco presente está nas aulas. Axudaría a que o que se ensina na escola sexa relevante; a educación desigual que imparte, unida ao que ensinan as redes sociais, xa está facendo que a moitos nenos e nenas -de calquera Comunidade autonómica- se lles vaia o caletre en considerar se os da comunidade veciña  os rouban ou se os seus devanceiros tiñan unhas peculiaridades xenéticas excepcionais; arrogándose supostos dereitos de superioridade, nunca saberán que require unha convivencia lúcida e decente co próximo.

TEMAS: Pobreza.- Cuestión social.- Dereitos sociais.- Xustiza distributiva.- Educación pública.

MMC.- Madrid, 20.10.2021