Benestar escolar: unha condición indispensable

É un reto principal, dos moitos que ten pendentes o sistema educativo. Se non se logra, o tempo escolar pode ser un martirio.

Crear o ambiente apropiado para que os anos de escolarización dos nenos e adolescentes teñan revaloricen as súas vidas, é fundamental. A ese tempo sóbralle sempre a coacción moral e a segregación, nefastas no desenvolvemento persoal e social.

As grandes palabras de referencia

Desde que en 1857 a Lei Moyano estableceu a primeira ordenación xeral da educación en España, nas leis que seguiron ata hai termos que dan as claves do sentido que pretenden, case sempre moi axustado a un substrato sociopolítico, económico e cultural preexistente. “Universalidade” e “liberdade” son desde a Constitución de 1978 os que fundamentan as leis orgánicas que viñeron despois; a súa repetición indica o difícil que é acordar os ingredientes que conleva o seu plasmación nas aulas. Sucede o mesmo noutros ámbitos lexislativos. Na Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán (1789), “a igualdade, a liberdade, a seguridade e a propiedade” (que dicía o art. 2), son as divisas que se impuxeron con máis prevalencia, autolimitándose mutuamente e condicionando, ademais, o outro gran emblema revolucionario, “a fraternidade”. Esta consigna, expresiva da laicidade que se pretendía fronte ao Antigo Réxime, é nomeada habitualmente coas dúas primeiras, está inscrita nas fachadas dalgúns edificios públicos franceses desde 1880, pero non chega a unha constitución ata 1846 e 1958. Se analizásemos a súa concreción social sería peor, pero é que ata as solemnes palabras non adoitan pasar de declaración e aspiración de futuro; os procesos socioculturais en que se inscriben non dan para máis, e cando os conxuntos lexislativos persisten en repetir os mesmos conceptos, reflicten máis o tempo longo das carencias que cambios efectivos.

En Educación, as reiteracións que vemos nas súas moitas leis indican ben que fallos seguen activos no sistema. Pénsese, por exemplo, no que está a suceder coa eficiencia de leis recentes como a chamada do “Si é si”, e contrástese coa secuencia de vaivéns que tivo a educación das mulleres en España desde a Lei Moyano, diferenciada da dos homes. Eran para algo máis da metade da poboación, pero ata 1910 -53 anos despois- a 10,3 millóns de mulleres estívolle prohibido o acceso á universidade e as súas profesións. De todos os xeitos, moi poucas puideron entrar nela, e a coeducación escolar apenas durou o que a Segunda República.Vetada desde 1938, ata os anos oitenta as escolas e institutos públicos non foron mixtos e, desde entón, non necesariamente implantaron unha coeducación de verdade, nin desapareceron problemas de xénero. Segue vivo, ademais, o debate ao redor de se –por tabú, negocio ou distinción- os colexios que segreguen por sexo deben recibir subvencións publicas; non todos os que teñen algo que ver co mundo educativo exprésanse do mesmo xeito respecto a esta cuestión, tan condicionante de “a igualdade”, a “universalidade” e a “liberdade” educativas.

Coordinadores de benestar escolar

O art. 124 da LOMLOE introduciu, ao comezo deste curso na organización dos centros, a figura do “coordinador ou coordinadora de benestar e protección na comunidade escolar”, encomendándolle a prevención, detección e protección dos nenos e adolescentes fronte a situacións de violencia e acoso na contorna escolar. Reafirmando a súa importancia, o art. 35 da Lei de protección á infancia (LOPIVI) volveu a insistir na súa relevancia.

A súa implantación neste curso, con todo, é variada. Se se teñen en conta os medios de que dispón, o perfil dos candidatos e a formación requirida para o seu desempeño, non en todas as Comunidades autónomas implementouse esta figura e, onde se fixo, os informes dos sindicatos de profesores son expresivos do pouco coidado posto niso. A presenza de novas figuras nun organigrama administrativista xa espertou en Larra algúns dos seus mellores artigos. Na historia recente da educación española, foi improvisada a introdución do “titor”, diferenciado do docente, que urxía a este a que non fose un simple ensinante e actuase na súa aula como educador. Aconteceu igualmente coa inclusión do “coordinador docente”, que en moitos casos viña suplir competencias que todo profesor debía ter para axustarse ao “proxecto de centro” en “colaboración didáctica” con outros profesores. De seguir esa tónica, sería un gran problema que a normalización nos claustros dos labores do “coordinador do benestar do alumno” necesitase o mesmo tempo: a “convivencia” seguiríase resentindo, e a “calidade” da educación como dereito garantido no art. 27CE, só sería unha palabra banal.

Non será fácil lograr a complicidade necesaria nos equipos docentes para que a “cultura do benestar” –que concreta e explicita os dereitos civís e sociais- alcance en cada centro escolar consistencia relevante entre os seus acenos de identidade. Se este educador non ten medios, só será un espellismo inútil. No exercicio das súas funcións chocará con hábitos que chegan ás aulas por ósmosis da súa contorna, empezando pola propia “comunidade escolar”, palabra que non sempre responde á realidade; nin en todas as familias, nin en todos os barrios, se dan os pautas optimistas de convivencia: compaixón, a tolerancia e o coidado; tampouco os que din exercer de líderes políticos, culturais e, ás veces, mesmo relixiosos, son exemplares. Está, ademais, a tradición pandillista de festas e demostracións adolescentes, que xogan agora coas redes sociais. E así mesmo, os tempos que corren non son bonancibles; os problemas que moitas familias teñen para saír adiante, cando a inflación se dispara e as hipotecas soben, propician que florezan candidatos a dar a nota con demostracións de superioridade sobre os que parezan máis débiles ou simplemente distintos.

En todo caso, neste panorama máis ben desolador, é plausible -se expresa vontade de emenda- a desculpa da Consellería de Educación catalá, por mor do acoso sufrido por dous menores en Sallent (Barcelona): “o suicidio ou tentativa de suicidio dunha persoa menor de idade é un fracaso do sistema”. Pero non é suficiente.

NOTAS: Comunidade escolar.- Benestar escolar.- Coordinadores educativos.- Educadores/ensinantes.- Coacción moral e segregación.

MMC (01.03.2023)