Turismo relixioso

Volveuse normal nos informativos de Semana Santa insistir no que chaman “Turismo relixioso”, un construto comercial relevante.

Á cantidade de turistas que asisten ás procesións en diversas cidades, engádense informacións meteorolóxicas imprescindibles para o bo desenvolvemento do acontecemento e a súa repercusión económica, e animan a expectativa mencionando as reservas de prazas hoteleiras e, sobre todo, as físgoas de bo tempo para que luza o espectáculo. Dentro da volatilidade do mercado do “turisteo”, este discurso vende ben. Pola contra, o seu tempo nos telexornais sería desbancado polo turismo de verdes prados e casas rurais, que vincula a conciencia ecolóxica con bucólicas experiencias gastronómicas ou vinícolas de proximidade. A estes outros turistas, adoitan agradarlles máis os descubrimentos persoais de historias que parezan saírlles ao encontro; disto é do que queren falar cando, de volta aos seus lugares de orixe, ensinen as fotografías do seu móbil.

Antes de aparecer en FITUR, os espabilados mozos da hostalería promoven congresos especializados en sacarlle partido a canto entenden produtivo no mercado da mobilidade. Agora que a saturación turística é unha ameaza en moitos lugares, a reorientación do negocio abrirase paso en espazos inéditos e o complexo mundo relixioso é moi rico en posibilidades para dinamizalo. Este “turismo relixioso”, á parte do mundo das peregrinacións e similares, que Thomas Cook coñeceu ben –e antes del os monxes de Cluny-, ten un amplo mundo ao que sacarlle partido, se logra darlle o selo distintivo que todo viaxeiro ou turista trata de comprar. De moi antigo, hai sitios, especialmente sacros, que sempre foron atractivos para as viaxes de iniciación e salutíferos. Os balnearios, nalgunha medida, tiveron ese carácter. Os mellores sempre foron de luxo, con accesibilidade restrinxida a moi poucos, pero as augas termais son bens desexables para outras capas sociais. Roma foi exemplar neste terreo, e as súas termas, cos seus espazos de recreo, eran máis atractivas cando ninfas e magas mediaban para aliviar os males dos humanos.

Procesos máis que procesións

Hai constancia de moitos viaxeiros que, en época romana, foron atraídos cara a estes mananciais nos que deixaron constancia do seu agradecemento ás deidades protectoras das súas augas. Nalgunhas, perviven aras votivas dedicadas a elas, como pode verse, por exemplo, nas Burgas de Ourense, onde se exhiben algunhas copias, e na xeografía europea hai topónimos abundantes relacionados coa devoción viaxeira ás súas augas. Hai lugares onde a estima en que os tiñan duroulles moitos séculos; sacralizados para contactar con poderes capaces de mandar na Natureza, os exvotos que a xente lanzaba nas súas augas, aspirando ao cumprimento de curacións ou ao cumprimento dunha protección ante males sospeitados, sucedéronse abundantes. Nunha recente escavación en San Casciano dei Bagni (en Siena), apareceu unha gran cantidade de estatuas e moedas ofrendadas ás deidades etruscas e romanas da sanación desde o século II a. C., ao século V d. C. nas augas termais da localidade. Máis cerca, nas ermidas de moitas aldeas españolas, a arqueoloxía e a etnografía descubriron perduracións similares que estiveron vixentes desde antes de a romanización ata hoxe, sen que aos do lugar lles importase se xa estaba cristianizado o territorio, secularizarase ou aínda era pagán. O certo é que, no Noroeste, a finais do século VI Martín de Dumio queixábase en De correctione rusticorum de rituais que estimaba contrarios ao cristianismo. E doutra banda, esas cerimonias, máis próximas á maxia que á recta crenza, seguiron vivas, como deixou escrito Graham Greene en Monseñor Quixote. Ao autor suízo non lle era estraña a relixiosidade e, nesta lectura de Cervantes, o protagonista sae moi cordo de  El Toboso e acaba nunha comarca de emigrantes galegos a Centroamérica; case ao final da novela, o peculiar viaxeiro recala nunha festa patronal e, ao ver o manto da Virxe ateigado de dólares para que os sucios negocios rodasen ben, a disonancia coa invocación que se festexaba escandalízao e desconcerta.

Hai moitos puntos en España en que a conxunción de ingredientes nunha viaxe de relixiosidade pode ser digno obxecto do “turismo relixioso”; caben, ademais, itinerarios con outras posibilidades de aprender vendo. Pódese , por exemplo, recrear a experiencia que moitos mozos de aldea tiveron na súa emigración educadora a un colexio ou convento da cidade: o 80% dos que  nos anos setenta tiñan Bacharelato ou estudos superiores fixeran esa viaxe dun ou outro modo. Este grupo de persoas aínda é amplo, ten acreditado afán viaxeiro, e pode incluso ampliarse con cantos pasaron por colexios relixiosos. Os relatos duns e outros, pautados por un experto neste proceso histórico, e baixo asesoramento dun técnico en educación social, serían sorprendentes. No panorama de viaxes turísticas con contorna relixiosa tamén tería sentido recrear un en que se contemplase o tránsito de España, desde aquelas masivas concentracións de novenas e procesións nos anos cincuenta, ata un presente en que ser practicante é case testemuñal, sen que se rompese nada. E outro circuíto de non menor interese podería ter como obxecto facer un documental sobre a xestión do patrimonio histórico español, inmatriculado pola Igrexa nun 80%. Como preparación, os rexistrados pasarían antes por Notre Dame de París ou a Abadía de Westminster, para tomar nota da súa gobernanza; analizarían logo a que rexe, por exemplo, na Mezquita-Catedral de Córdoba e, despois, estudarían pola súa conta tres ou catro exemplos das  narrativas que, en espazos patrimoniais de uso relixioso, oísen ás súas guías.

De realizárense, estes proxectos de viaxe axudarían á convivencia na medida en que permitirían ver que estas marabillas arquitectónicas –públicas-, ou situacións que temos diante –públicas tamén-, non caeron do ceo. Verdade é que están máis na liña de “viaxar” que de facer turismo; a actitude turística sempre é outra cousa, máis de aparencia que de aprendizaxe. Os paquetes turísticos son unidades de negocio xeneralizables, perspectiva que estenden a canta historia material acumule o relixioso que tocan: a narrativa que venden, máis de adorno, vai lixeira de complexidades e coa amable levidade comercial apropiada para unha emoción inventada. O reducionismo do turismo de procesións adoita ocultar moitas posibilidades de achegarse ao feito relixioso e ás súas ricas manifestacións plurais. Á sensiblería emocional condutista, para ser rendible, séntalle mal pensar ou relacionar o pasado e presente das institucións. Vai mellor  o esquecemento e a terxiversación.

Temas: Turismo relixioso.- Patrimonio Histórico.- Valor cognitivo da arqueoloxía.-Paquetes turísticos convencionais.

MMC (Madrid: 25.03.2024)