Metamorfose actual da liberdade

 

Asistimos a unha mediática operación para cambiar o significado democrático que tivo este termo.

Desde A liberdade guiando ao pobo (Delacroix, 1830), ata a motoserra de Milei, se dicente “libertaria” –cuxas políticas homenaxea a madrileña Díaz Ayuso-, hai gran oposición. A palabra “liberdade”, amplamente polisémica, está a ser manipulada en sentido contrario ao que a democratización plural quixo darlle; baixo o seu marco conceptual, preténdese coar fortes recortes á convivencia existente, mediatizada xa en moitas frontes.

 

Liberdade contra o Antigo Réxime

O que as “burguesas” revoltas pretendían aquel mes de xullo de 1830 era limitar o poder a Carlos X, que pugnaba pola autocracia anterior á  Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán en agosto de 1789; querían garantir as “liberdades” e dereitos proclamados naquela revolución. Quen contemple o cadro de Delacroix tenderá a sentirse dentro desa masa popular en que burgueses e xentes humildes pelexaron polo que entendían que era de todos. Esa “liberdade”, con formas aladas, tamén está representada nos catro grupos escultóricos que, aludindo á Francia de 1792 a 1815, exhibe o Arco de Triunfo mandado construír por Napoleón en L ´Etoile. Despois da Primeira Guerra Mundial –e a homenaxe ao soldado descoñecido- nese punto simbólico de París, unha instalación artística relaciona “liberdade”, diálogo e reconciliación,.

A acumulación de significados dese lugar ao redor de “a liberdade” permite entender a súa volatilidade nunha sociedade sempre cambiante. As sucesivas guerras europeas tenderon a que se relativizase o seu valor: cada quen tiña a súa “liberdade” e intereses a defender. Serviu, mesmo, para limitar a inclinación do movemento obreiro en prol dunha irmandade internacional por riba dos intereses nacionais; os fusilamentos impuxeron unha particular visión de “a liberdade”, en nome dos intereses que -supostamente de todos- hipostasiaba cada país. Tan poderosos eran estes que cando, aínda no século XIX, o risco de fractura revolucionaria dos mal asalariados alimentaba a inquedante “cuestión social”, lograran reducir o valor de “a sacra propiedade privada”. As condicións de vida da maioría eran tan malas que a caridade e a beneficencia non alcanzaban a limar o profundo malestar que había en fábricas e suburbios. Non tiñan nada, nin sequera unha lei protectora en caso de accidentes laborais e mortes, e as protestas poñían en risco a “seguridade social” de quen se beneficiaba do seu traballo na crecente industria. Cando nos anos oitenta, o prusiano Bismarck expuxo que había que crear leis e institucións sociais, ante un mal maior a redución do poder da propiedade privada iniciou un cambio significativo: os seus impostos axudarían a crear un “Estado social”, que garantise “a liberdade” básica a moitos traballadores.

En España, aqueles problemas de “a cuestión social”, e o inicio da súa atención, recolleunos a enquisa da Comisión de Reformas Sociais en 1882-83, e mesmo Cánovas del Castillo percibiu que xa non era tempo de Caridade, senón de que o Estado ampliase as súas competencias máis aló da “orde”; fronte a o que fora a Economía política, precisábase unha Política económica (Discurso no Ateneo madrileño, o 26,11.1882) que xestionase unha atención aos problemas que padecían quen máis traballaban. Algo diso conta tamén a exposición temporal do Museo do Prado neste momento: Arte e transformacións sociais en España 1885-1910, onde o visitante pode mergullarse nos inicios das políticas sociais. É máis un catálogo de imaxes costumistas, que unha explicación das súas profundas razóns e das reticencias ao seu remedio. As actas da Real Academia de Ciencias Morais e Políticas testemúñanas  desde a súa fundación na  Lei Moyano, de 1857, incluída a reserva ante a nova interpretación do dereito de propiedade que se estaba impoñendo.

Unha liberdade que dá medo

Esta mostra tranquiliza a quen compare aquel duro pasado coa burbulla actual. Pero os datos de fondo non son tranquilizantes para a historia posterior da liberdade”. As guerras dos anos trinta –a española e a IIGM- volveron invocala de modo moi contrario. En 1941, Erich Fromm escribiu O medo á liberdade como motivo cego que conducira ao desastre: a “liberdade negativa” separa dos demais, exalta o narcisismo e conduce ao individuo ao conformismo, ao autoritarismo e á destrución, como mostra esta análise da cultura nazi. Liberar aquela Europa rota pasou pola conciencia de unión para volver fortalecer o lado social do “Estado de Benestar”, é dicir, un sólido apoio aos cidadáns comúns en cuestións vitais como a Sanidade, a Educación ou a vivenda. A inspiración do plan Beveridge: Social Insurance and Allied Services (1942), funcionou ben durante 30 anos e, en España, esa satisfacción transmitían cantos emigrantes volvían de vacacións desde Francia ou Alemaña entre os anos sesenta e setenta, pero como país tardou en ter consistencia. Os opostos ao réxime franquista invocaban “a liberdade”, inspirador de cancións como a que, entre outros, compuxo José Antonio Labordeta.

O que o “libertarismo” conservador e ata ultra pretende –apropiándose do que este termo significou para o anarquismo político- limitar as competencias  do Estado á “orde”, como en tempos do absolutismo; en todo o demais, cada cual ha de apañarse como poida competindo cos máis chulos. O sistema educativo, as formas de educar -e o que ensinar-, ocupan un lugar privilexiado nesta opción pola que Milei quere canalizar o seu país e, por adopción, tamén a España. Quen hoxe o premian en Madrid –partidarios da “liberdade de tomar cañas”-, herdaron a quen  a Institución Libre de Ensino (ILE) lles foi incompatible, desde 1876, co “libre mercado”. Sempre viron, con todo, a privilexiada “liberdade de elección de centro” –desde o propio século XIX, comou estudou Ivonne Turin-, como o máis natural. Desde 1976, o seu “liberal” gusto polo monetarismo en proveito propio viu na doutrina neoliberal da Escola de Economía de Chicago xustificación para reducir a Escola ou a Sanidade pública. O seu último espectáculo coa medalla ao arxentino inclúe a deslealdade ás institucións democráticas dos españois, pero o miolo do mesmo é Díaz Ayuso catequizando a Feijóo. Mentres os seus fieis acírrana, o aforro en compaixón que Isabel canta a un tempo con Milei ofrece o ceo político a cantos cren que A riqueza das nacións –segundo escribía Adam Smith entre 1759 e 1776- é a clave dos sentimentos morais. Nesta apoloxética descarnada desde a Porta do Sol, “liberdade” é agora “libertarismo” ou actitude de erradicar as veleidades “libertinas” de cuantos interesen –desde calquera institución- por remediar as limitacións dos demais.

TEMAS: Liberdade democrática.- Abusos do termo “liberdade”.- Neoliberalismo.- Liberalismo económico.- Liberdade de elección de centro (educativo).

MMC (Madrid, 21.06.2024).