Guerras infindas

No pasado foron moitas as frontes en que se libraron batallas que non conducen senón a seguir batallando. Agora tamén.

É unha vella sensación. Tan antiga que quen escribise o Xénese, probablemente Moisés cara ao século XV a. C. despois do paso do Mar Vermello e as súas primeiras leis e “mandamentos”, xa mostrara inquietude por dar sentido á existencia. A narrativa da expulsión do Edén e, sobre todo, a moi inmediata do desencontro de Caín con Abel, traslocen preocupación pola existencia do mal e as penalidades da maioría para sobrevivir. Tras unha explicación do humano cun ser superior –de nome metafísico-  controlando o que acontece na Natureza e nas relacións sociais, é evidente que tras esa cosmogonía hierocrática hai unha mirada política, de cuxo desenvolvemento hai datos sobrados nos demais libros da Biblia, en particular os que a Biblia Vulgata denomina do Vello Testamento.

Cando no século VIII/VIII d. C. apareceu Mahoma na Meca co anxo Gabriel ditándolle O Corán, para unificar as distintas tribos nómades ao redor de  outra crenza monoteísta, a “guerra santa” contra infieis limítrofes quedou outra das claves que, no presente, seguen sendo invocadas nostálxicamente como motivo do belicismo perigosamente reinante na zona mediterránea oriental; o aiatolá reinante en nome do pasado, recítao aínda na zona iraniana . É evidente que, no actual equipo de goberno israelí, as resonancias bíblicas tamén son un aglutinante extraordinario para manter o sofisma dunha guerra necesaria; os propios dirixentes da contorna de Netanyahu non cesan de xustificar os seus excesos bélicos e verbais recorrendo a frases concretas dos libros supostamente sacros para xustificar desmáns ben temporais.

Con ser todo iso certo, tamén o é que nas guerras dos nosos antepasados, desde o século IV d. C. ata practicamente o tempo presente, a invocación a Deus foi unha constante na maioría das guerras importantes e deixou secuelas aínda perceptibles nuns e outros lugares de Europa, en detalles e costumes coloristas ás veces, pero sempre distintivas cando reviven nas fronteiras duns ou outros países. Está ben visible, por exemplo, no Ulster irlandés e estao con menor virulencia noutras aparentemente tranquilas como, por exemplo, o Tirol, para o paso entre Italia e Austria pola fronteira de Brenner  (preto de Insbruck). As invocacións a costumes propios, distintivas das de quen se atopa en situación migrante, venos potencialmente perigosos por estraños e descoñecidos. Deste xeito, a discordia, e a hostilidade “ao outro” medra amplamente en todas partes de Europa, a miúdo baixo algún pretexto de diferenza relixiosa, favorable á exclusión.

O pasado persiste máis do que superficialmente acreditamos todos. De feito, non se borrou o longo pasado histórico de conflitos que deixaron profunda pegada en Europa. A división do Imperio Romano despois da morte de Teodosio no ano 395 d.C., acabou nun cisma moi significativo entre Roma e Bizancio; trataron de soldarla as Cruzadas cristiás cara a Xerusalén despois de que varios centos de cregos se reunisen en Clermont-Ferrand, en 1095. A expansión do Imperio turco en 1453 á conta de Bizancio consolidou, mesmo, un cambio de época.  E, máis tarde, as inacabables guerras relixiosas do século XVI despois da ruptura luterana co catolicismo romano fragmentaron máis o pasado común do Sacro Imperio Romano Xermánico que, desde 1520, presidía o Carlos nacido en Gante, que sería Carlos I de España. Á súa morte, unha daquelas guerras sumiu a máis de media Europa nunha Guerra de corenta  anos entre 1558 e 1599. Moito máis preto no tempo, na España recente, a Guerra de 1936 a 1939, con todos os horrores, depuracións e exilios que conlevou, non deixou de ser invocada como Cruzada relixiosa desde antes de que se producise. Á parte de que nos libros de texto habituais nos anos anteriores á CE78, a chamada “Reconquista” era sobreentendida como Cruzada relixiosa fronte a “os árabes”, antes de chegar a 1936 –e á omnipresente mención de “a Cruzada” como consigna-, Unamuno xa constataba en 1924, como diversos feitos coetáneos eran invocados como “cruzada” aglutinadora do “Reino de España”. E case noventa anos despois, moitos beizos non cesan de repetir ese lema medieval.

Dun modo máis sutil, nos anos trinta debatíanse aínda en Europa teorías do Estado cuxos conceptos tiñan que ver coa teoloxía política medieval, en que autoridade espiritual e terreal, salvación e poder, relixión e política -a súa unidade ou  separación- andaban implicados. Despois daquel Antigo Réxime, hexemónico antes de 1789, na lexitimidade ou ilexitimidade da separación da Igrexia e o Estado, non faltou quen vinculou os valores simbólicos das comunidades políticas ao redor do seu ordenamento relixioso e aproveitaron para facelo os que, canto máis atrás trataban de atopar unha xustificación no tempo, máis difícil era “distinguir institucións relixiosas e políticas”, como estudou Assman (Poder e salvación. Teoloxía política no antigo Exipto, Israel e Europa. Madrid: Abada, 2015). En 1934, Karl Schmitt, por exemplo, establecía que “todos os preciosos conceptos da teoría do Estado son conceptos teolóxicos secularizados”. A invocación relixiosa en política tiña, segundo este teórico nazi, ademais dun valor descritivo, un valor dogmático-normativo, que negaba un fundamento racional ao ordenamento político, e só aceptaba como válido un fundamento teolóxico: remitíndose a el, lexitimaba as formas políticas antidemocráticas.

 

As deformacións destes supostos alcanzan á vida cotiá. Non fai falta referirse a aspectos fortes da vida democrática, apenas revisados despois de que a CE78 establecese un paraugas xustificador como o “aconfesionalismo” para as readaptacións nacionalcatólicas. Os afáns máis visibles dos partidos políticos actuais, amparados nun hipotético puritarismo moral, alardean fronte aos seus adversarios  de ser máis xusticeiros que o Deus de Moisés cando vía aos cananeos como inimigos a bater. Adoitan mirar para outro lado cando as sospeitas de corrupción caen sobre algún, e todos ráchanse as vestiduras cando alguén lles mostra que, como ao rei espido, vénselles as partes pudendas. Hai opinadores para quen “a culpa”  –termo eminentemente xudeo-cristián trasladado ao Código penal- é do bipartidismo dominante, consentidor de compadreos fundantes de posteriores “pecados” ou “faltas” despilfarradoras do común pro domo sua. Pero o efecto do crecente impulso vengador -a miúdo clasista- é que moitos cidadáns están a chegar ao escepticismo antropolóxico que produce o ver que, ante manifestacións por algo tan vital como a vivenda, as supostas voceiras da “soberanía nacional” miran á historia coma se fose a causa dos seus erros e supostos delitos. Moisés probablemente estaba no certo cando expulsou a Adán e Eva daquel imaxinario paradisíaco; responsabilizounos dun “pecado orixinal” que, segundo estableceu San Ireneo a finais do século II/II d. C. S contra os gnósticos, arrastra a humanidade.

TEMAS: Guerras relixiosas.- Pretextos políticos.- Trolas e distorzas de intereses.- Escepticismo.- Esperanza.

MMC (Madrid: 14.10.2024).