A LOMCE estreita a dependencia entre “sorte” e Educación. Que pasa co “esforzo” se se restrinxe a oportunidade para todos?

Manuel Menor Currás

Montserrat Gomendio confunde o “intenso debate” sobre a reforma educativa co que foi un absoluto monólogo acompañado de continuas protestas. Tamén terxiversa os recursos dispoñibles e a moral.

Gomendio está habituada á investigación científica e como tal se acredita. Dará, pois, por sobreentendida a subxectividade do que afirmaba o pasado día 16 en El País: o coñecemento como avance científico adoita ser sempre provisional pero razoado. Séguese repetindo a si mesma, coma se nada se lle obxetase nestes dous anos de exercicio político nin ninguén fixese nunca investigación seria en asuntos educativos. Non deixa de ser meritorio, con todo, que, tras outra interpretación sesgada e aparente dos Informes PISA-OCDE -os seus únicos referentes-, derive agora cara ao utilitarismo moral, pragmático, da LOMCE, que -segundo resalta- traería “respostas flexibles e solucións prácticas aos retos”. Talvez o reto particular de Gomendio, non como científica, senón como Secretaria de Estado, sexa convencer a quen no trámite da súa LOMCE non convenceu a ninguén, incluídos moitos da provisional maioría absoluta que a votaron. Sucede, con todo, que os asuntos de Educación non se arranxan con moralina. Tampouco os da Ciencia.

As “dicotomías inexistentes”. Se non existen, como di, por que pretende armar o seu discurso en torno a “a sorte” ou “o esforzo”? Nada no sistema educativo, nin na educación en xeral ou en historias persoais referidas a ela, é alleo a unha rara combinación de ambos factores. Canto máis atrás se mire a historia española, máis aleatoria era a posibilidade de ter unha educación xa non excelente, senón mínima: aínda moitas xeracións vivas non puideron ter ningunha, especialmente as nadas antes de 1960. Sorte foi -para moita xente- nacer no momento e enclave social oportuno, que fixo ecoloxicamente posible o ir á escola elemental e, se se terciaba, a “estudar”. Ninguén de cantos había ter esta sorte puido elixir o ter nado, ou non, nunha familia cos medios adecuados para que puidesen prescindir da súa capacidade laboral de neno ou adolescente e sufragar os custos duns estudos máis ou menos caros, cerca ou lonxe da casa familiar. E sorte inmensa foi -para algúns estudados- poder atopar no transcurso da aprendizaxe escolar ou académico posterior, algún mestre ou profesor que lles contaxiou da curiosidade de saber algo máis que o que no seu medio se requiría para sobrevivir. Sorte impagable sería que tivesen polo menos un, porque plantaría a inquietude por descubrir a outros moitos. En fin, non menos froito da sorte é que aqueles puidesen demostrar intelixencia no estudo, iso garantiulles traballo ou, menos aínda, que se fixeron ricos. Estas situacións dependeron e dependen, sobre todo, das relacións familiares. Agora, máis que nunca, como mostran as enquisas de INJUVE e un recente informe de FAD.

D. Emilio Lledó, admirable por tanta sabedoría adquirida nunha rica traxectoria de escritor, investigador, profesor en secundaria e en prestixiosas universidades, conta sempre admirado a sorte que tivo de que, cando tiña nove anos, en plena penuria da guerra o seu mestre -D. Francisco- descubriulle o segredo da lectura. A el -adoita dicir- débello todo, incluída a felicidade de existir e de poder descubrir o fondo saber dos primeiros gregos que empezaron a poñer por escrito as inquietudes do ser humano. Ninguén se esforzará en estudar nada sen a oportunidade de descubrir o valor do saber, e só aqueles que non tiveron fortes problemas -por ter quen lles cubrise as costas-, se atreven a ignorar e culpabilizar aos que padecen ignorancia, polo custo que representan. Neste momento de crise, a tentación de cargalo todo a conta do “esforzo” da xente, medra. É un comodín para “externalizar” responsabilidades: “- Oia: espabile, non lle imos a dar nada; só dispoñerá do que vostede sexa capaz de aforrar e controlar previsoramente como poida.”

E volvemos ao século XIX. Aínda que non o crea, a Sra. Gomendio repite o que xa era habitual dicirlles ás familias traballadoras -as que máis esforzo tiñan que facer para sobrevivir- no século XIX. Para sacudirse as cargas da pobreza e ignorancia existentes, urxíanlles para que aforrasen: se non aforraban acentuábanlles de vagos, que non se facían cargo da súa vida. En 1880, crearon ata “Caixas escolares de aforro infantil”, co fin de que o esforzo que supoñía o hábito do pequeno aforro para un neno humilde, se lle conducise pola senda das virtudes sociais”. Por entón, a Facultade de Dereito da Universidade Central declaraba ante a Comisión de Reformas Sociais que só a orde e non as cuestións económico-sociais eran competencia do Estado: “a Autoridade pública non está en situación de procurar medios de subsistencia aos que os necesiten intervindo directamente na distribución da riqueza colectiva, nin cambiando o sistema de propiedade, nin taxando os salarios, nin impoñéndose á libre oferta de capitais” (C. R. S., Información escrita practicada en Madrid, publicada en 1890, T. II, pxs. 39-40). En este mesmo ano, Armando Palacio Valdés publicaba A Espuma. O protagonista, un aristócrata, incitaba aos seus obreiros a que aforrasen, porque só así poderían superar os seus infinitos problemas. Iso defendía ante unhas guapas amigas que habían ir con el de paseo ao problemático poboado minero. Unha delas, sorprendida pola elocuencia moralizante do anfitrión -claramente contradictoria coas ínfimas condicións laborais que sostiña como patrón-, replicoulle: “-Pero duque, como quere vostede que aforren cunha ou dúas pesetas de xornal”?

¡Viva a retórica! Sempre foi máis fácil predicar que dar trigo. Os nosos gobernantes nunca escatimaron dicir da educación que era fundamental para os cidadáns e para o progreso do país. Sempre repetiron, ademais -a propia LOMCE faio-, que era crucial, para unha boa educación de calidade, que estivese en mans de profesores ben formados. A cuestión é entón saber por que, logo de máis de 150 anos de florida retórica, non deixan de sermonear co “esforzo” dos nenos e a “vocación” dos profesores. No canto de sobar os informes PISA a conveniencia, poderían acordar cales son os verdadeiros problemas e concertar en serio como solucionalos. Prefiren a “dicotomía” partidista e nunca falar de “investimento” en serio. Abocados ao 3.9% do PIB -case a metade do promedio europeo e bastante menos que en 1989, cando a gran expansión da educación española-, de que “esforzo” fala Dña. Montserrat cando de “mellorar” a calidade xeral do sistema se trata?

Seguramente a sorte da LOMCE, ademais de fortuíta e provisional, vai ser cuestión de meigas.

Madrid, 18/01/2014