1º de MAIO: bo día para recordar a pobreza e a discriminada educación pública

A conxuntura preelectoral volveu a primeiro plano aos máis débiles, centro neurálgico de “a cuestión social” e dos máis fráxiles modos da educación.

Contaba o sociólogo Robert Castell que a pobreza é o mellor indicador para calibrar a calidade da acción social e política. No transcurso do tempo ela fora modulando as súas caras, metamorfoseando o seu estilo (La metamorfosis de la cuestión social, 1995). Antes de 1945, non existía en Europa o Estado de Benestar, e antes dos anos 80 do XIX, tampouco o Estado Social se xeralizara. O que había anteriormente fronte á escaseza e a miseria eran actuacións puntuais de Caridade que, a partir do XVIII, tenderon a ser substituídas pola Beneficencia, pero que non eran universais e tiñan múltiples carencias de todo tipo, como recordou Concepción Arenal Ponte en 1861, na súa Memoria sobre la Beneficencia, la Filantropía y la Caridad e, dalgún modo, volvería recordar nos seus manuais de Visitador del pobre (1863) e Visitador del preso (1894). En España, esta secuencia de xeitos de atención aos débiles da sociedade -particularmente no que incumbe á transición dun Estado que apoiase legalmente prestacións organizadas de políticas sociais- tivo desenvolvemento máis tardío e de menor intensidade, razón pola que adoita ser habitual falar de “medio Estado de Benestar”, situación que, coas sucesivas crises que desde finais dos oitenta sobreviñeron, foi desvirtuando e xerando que, en moitos ámbitos de atención a situacións de pobreza e exclusión esteamos regresando rápidamente á Caridade e á Filantropía máis ou menos solidaria e voluntarista, mentres o Estado vai desaparecendo como garante dos servizos e dereitos que os cidadáns tiñan. As cifras que, entre outras institucións, Cruz Vermella, Cáritas ou Save the Children nos foron proporcionando nos últimos anos, son abraiantes ao demostrarnos, fronte a discursos oportunistas e efémeros, a persistencia da pobreza e a fame agora mesmo nas proximidades das nosas casas.

Ser pobre ou falar de pobreza tamén ha ir cambiando co tempo. Cando o capitalismo industrial desenvolveu un tipo de traballadores con salarios de fame para subsistir, cara a estes dirixiuse precisamente o concepto e a atención política consiguiente: os pobres foron, sobre todo desde 1848 -e máis desde 1864-, case exclusivamente os proletarios que causaban problemas á orde instituida cando reclamaban outras condicións básicas para vivir. Eles foron entón o centro de “a cuestión social”, eufemismo que encubría metodoloxías apropiadas para controlar e disciplinar as vidas de cantos puidesen resultar insultantes para a burguesía triunfante e a súa orde instituida. Atrás quedaba a alta consideración cultural que, especialmente durante a Alta Idade Media, había ter a pobreza, o seu peculiar halo sacral moi preciado como signo de harmonía en cristiandade: atender os pobres ou ser pobre tiña mérito entón, podía ser obxecto de voto nalgunhas ordes relixiosas e contaba máis que simbolicamente para unha vida eterna que daba sentido a moitos xestos terrenais. Pero a medida que se foi secularizando e aburguesando a vida, principalmente nas cidades, pronto o pobre empezaría a ser asimilado ao maleante e ao vago, porque podía estorbar os bos negocios e impedir o desenvolvemento do pleno mercado. Situación que provocou pronto a aparición de normas e leis que limitaron a súa mobilidade e trataron de “erradicar” -palabra que volve de novo- a súa presenza e visibilidade.

Os debates semiteolóxicos en que, por exemplo, se enzarzaron Frei Domingo de Soto (1545) e Frei Juan de Carballos (1540) á propósito de se a liberdade de movementos do esmoleiro era ou non un dereito, demóstrano claramente. Suprimila era privarlos de medios de subsistencia, ademais de que deixaba aos ricos sen esa responsabilidade de atención de que algúns presumían e priváballes dun medio para redimir os seus pecados. Domingo de Soto era partidario de manter o statu quo: a expulsión e persecución parecíalle inxusta e desproporcionada, especialmente con quen eran realmente pobres e non meros farsantes. Esta distinción, nada baladí, xa era habitual en toda Europa e, en cidades como Nüremberg, Bruxas, Estrasburgo ou Ypres, xa había leis limitadoras da mobilidade desta parte importante da poboación desde 20 anos antes. De 1526 é, igualmente, un importante tratado que escribise, para a cidade de Bruxas, o valenciano Luís Vives: De subventione pauperum, en que marcaba límites severos tanto a unha caridade xenérica como á pobreza indiscriminada. Aí están xa as clasificacións fundamentais de pobres que rexeron practicamente ata hoxe e, de paso, as formas que, nun mundo cambiante cara ao capitalismo mercantil como o do XVI da Europa do norte, adoptaba xa a educación social cos desfavorecidos da fortuna. Se lles desvinculaba claramente da aura relixiosa que habían ter e establecíanse fórmulas de recuperación mediante o traballo que serían o precedente de moitas outras que desde entón se implantaron- Co internamento, o encerro, a represión e o control como sistema, marcábanse as pautas con que tanto terían que ver cárceres e internados de diversa especie e sobre os que tan lucidamente escribiría Michel Foucault (1926-1984), por exemplo en Vigilar y Castigar.

Este desprazamento histórico da pobreza, de virtude a perigo social, foi tan importante como que agora, a medida que a crise vai avanzando e se instala como sistema, estea volvendo profundar, renovado, ese discurso excluínte, ata en circuítos de directa proxección pública. De cidadáns con dereitos, estase pasando a reiterar cada vez máis un discurso segregador, de rexeitamento invisibilizador para unha paisaxe presuntamente idílico, que os contempla como estorbo, sucidade e molesto perigo económico. Neste sentido, á marxe de se o que dixo a esperanza do PP para a cidade de Madrid é ou non constitucional -e que tratou de emendar cun remedo de solución mediática-, o relevante é que esta candidata á alcaldía madrileña verbalizou un sentimento aversivo dalgúns dos seus posibles votantes e, probablemente, fíxose eco explícito de certa hostelería turística que pretende rexer a vida de todos os madrileños. A expectativa de estar no candeeiro un intre máis e de lograr un puñado de votos exquisitos é síntoma dun modo de estar e querer unha sociedade eminentemente dirixida por unha xerarquizada distinción e excelencia, ese novo xeito de eludir a vella loita de clases. Obsesiónalles o estatuto de igualdade ante a lei: a fraternité sempre atoparon xeitos de soslaiarla, e á outra gran motivadora da revolución de finais do XVIII, a liberté, sempre han ter a man doctrinarios sobrados para darlle a volta a propia conveniencia, cando non profundos reaccionarios que se encargasen de que non prendese nunca. Moita xente quedouse patidifusa co teatriño que montou a lideresa, e moita outra o viu moi coherente coas máis acendrados xeitos que veu mostrando desde que empezou a escalar o Gotha político, especialmente desde 1996.

Neste contexto preelectoral, tamén é rechamante que a Conferencia Episcopal -e despois dela Cáritas- veña a invocar estes días pasados a atención á pobreza, un discurso relativamente novo respecto de tempos recentes, en que, de todos os xeitos, é difícil atopar un decisivo apoio á xustiza distributiva e cara a unha conceptualización precisa das formas de pobreza, dominio ou exclusión en que andamos inmersos. Tampouco concretan a que época, momento ou contexto histórico queren referirse cando nunha especie de atricción imperfecta piden desculpas por non estar á altura dos máis necesitados. É unha calculada ambigüidade que permita calquera tipo de lectura amable, en que quede no aire calibrar ata onde queira comprometerse a Igrexa Católica en España, tanto cara a unha nova lectura do seu pasado como cara a agora mesmo? Para ser creíbles como institución, terán que definir mellor de que lado xogan, como fixeron sempre os seus mellores pastores. O tempo xa case só se mide por estes xestos, porque, a medida que o grupo dos ricos vaise volvendo realmente máis pequeno e a distancia respecto de os pobres é crecente, as políticas de distinción han ir cambiando paralelamente.

Ás políticas de identificación e recoñecemento -advertía non fai moito Bernard Secchi en La ciudad de los ricos y la ciudad de los pobres (Catarata, 2015)- únense crecentemente a separación e exclusión. Obviamente, ao sistema educativo español nada disto lle é alleo, cheo como está de contrastes e disposicións encargadas de que as modalidades de exclusión e as discriminacións se prolonguen sen conto: certa “liberdade educadora” dá para isto e para máis. Por suposto que hai pobres e ricos por medio e, tamén, pobres tratamentos das situacións máis difíciles da nosa poboación estudiantil, especialmente as que xeran fracaso e abandono no medio dun desdén continuado. Por iso o realmente audaz sería que Dna. Esperanza -a nova promesa do PP que non se arredra coa súa xoguetona expresividade descarada- descolocara de verdade á súa cidadanía madrileña predilecta deixando a cero os privilexios de que ha ir dotando ao ensino privado e concertado de diversas formas e xeitos; “erradicando” as zonas discriminatorias que as súas políticas ou as dos seus epígonos -que a LOMCE consagra- han ir propalando e estendendo como mancha de aceite polo territorio non só madrileño; e defendendo un ensino público non mendicante como a que se empeñou en desenvolver, uns comedores escolares abertos á comunidade, uns profesores mellor atendidos nas súas preocupacións innovadoras e autonomía persoal, ou a apertura a unha educación democratizadora e non clasista. Porque o que soltou á mantenta de “os indixentes” que andan polas rúas céntricas de Madrid é un serio síntoma de algo máis grave que unha mera anécdota para non perder cancha nos medios. É o broche verbal de canto fixo sistematicamente desde que empezou a ter poder, en capítulos tan sensibles como sanidade, servizos sociais e educación, invocando ademais un falso fetiche de liberdade.

En canto aos bispos, omnipresentes nos recunchos educativos españois -a máis diso bastantes outros cuxo amparo radica nun símil de Concordato cada vez máis difícilmente sostenible sen ilusións ópticas-, esta pobreza que agora tratan de que estimule a súa atención pastoral non debería quedarse en retórica fórmula estratéxica, propicia á movediza socioloxía das xornadas preelectorais que nos esperan ou á oportunista casiña do IRPF. Para que sexa consistente a súa predica, teñen moitos xeitos de facer vivo o propósito de enmenda en que din estar. Por exemplo, pasando a primeiro plano de acción interna aquel Esquema XIII do Vaticano II, que tantas esperanzas suscitou nos sesenta, coa praxe que naquela contorna se xerou: aínda existen grupos preteridos de entón, que testemuñan un “kerigma” próximo á pobreza ben distinto. Namentres, calquera cidadán -e máis se cre no Xesús do Evanxeo- ten razóns para desconfiar de que falen de pobreza desde unha situación de poder e privilexio como a que ostentan. Sen ir máis lonxe, e respecto da educación española pública, calquera ten dereito constitucional a preguntarlles se agora van ser colaboracionistas ou reformistas das desigualdades existentes en tal ámbito. Contéstenlles se seguirán axudando a desregular o dereito a unha educación digna para todos e a que todos os cidadáns teñan unha sólida protección legal neste terreo. Propugnarán que este asunto do dereito educativo se reduza a contrato privado de cliente ou favorecerán que creza como propiedade social de todos? Axudarán desde a súa posición sociopolítica a que se creen pactos consensuados con que domesticar o mercado educativo e sexa menos destrutivo dos lazos de relación? Porque esta é a cuestión principal neste momento -neste Primeiro de maio de 2015-: a pobreza estase filtrando capilarmente a todo o máis íntimo e profundo da nosa consistencia social e democrática. A globalización e os seus vectores atoparon fórmulas potentes para a precarización regresiva da sociedade ?A sociedade líquida, de Zigmunt Bauman- e, tamén, para o desenvolvemento da verdadeira individualidade de cada cidadán, para a que é clave unha sólida educación pública. Estes últimos pasos da metamorfose da cuestión social, están levando -como dicía o propio Castell- a un “individualismo negativo” que, en ningún caso parece que contribúa a que a súa “boa nova” renda mellor: Bienaventurados os pobres... (Luc. 6, 20) require xestos e actitudes máis claros que nunca.

TEMAS: 1º de Maio, Pobreza, Cuestión social, Caridade, Beneficencia, Xustiza distributiva, Estado Social, Estado de Benestar, Políticas educativas, educación pública, Educación privada, Luís Vives, Robert Castell, Globalización, Conferencia Episcopal, Esperanza Aguirre, LOMCE.