Países punteiros economicamente, como Xapón e Australia, cuestionan a súa presenza nos programas educativos. En España, estamos nunha situación de manifesta ambigüidade, de inquiedante futuro.
Hai uns días era noticia un libro de texto no que se facía unha interpretación moi sesgada dalgúns personaxes e acontecementos contemporáneos. Desde entón, abondaron noticias respecto da Historia e o seu ensino. Poden considerarse complementarias unhas e outras informacións, sobre todo se se miran desde a perspectiva do valor deste tipo de coñecementos para o cidadán actual.
Historia e historietas
Conveñamos en que caben diversos graos de purismo respecto do que sexa historiar e, tamén, en como cada quen tenta deixar traslucir as súas particulares preocupacións de presente. É o lado ineludible que ten todo relato pola súa condición de intento explicativo e a súa proximidade ás condicións de quen escribe ou fala. Unha parcialidade -como a de todo afán explicativo- que admite tal gradiente de subxectividade que, a pouco que se desvíe o autocontrol metódico, pode crebar a razoable veracidade que cabería esperar. Ineludible é pensar, xa que logo, que a manipulación mendaz de moitas historias sobre o noso pasado sexan pasto ambicionado de quen queira mandar. Igual que nos relatos diarios dos medios de información -só que coa autoridade engadida da referencia ao xa vivido- sempre haberá quen estea disposto a escribir ao dictado e, tamén, quen estea predisposto a validar o relatado. Afixéronnos desde o século XIX a este intercambio de mensaxes cifradas que, nos mellores casos, non privou aos lectores da desconfianza. Pero mentres nos poñemos de acordo en se son galgos ou podencos os que fixeron ou desfixeron a nosa historia pasada, a construción e deconstrucción de saberes máis ou menos identitarios e de pertenza, xa se están tendo outros actores. Desde ángulos máis globais, outras formas de adoutrinamiento sobrede quen somos, os riscos que corremos e cara a onde imos, estanse acelerando.
Durante a maior parte do tempo percorrido polos seres humanos sobre a Terra non habemos ter senón aproximacións míticas ao realizado polos nosos antepasados e, ademais, contadas ou cantadas por intérpretes sacralizados. Ata cando a Historia empezou a ter un oco nos plans educativos, en términos cuantitativos -de anos de presenza e, sobre todo, de xentes recipiendarias da mesma-, a Historia Sagrada gozou de amplo prestixio presencial. Se serepasan os cuestionarios das oposicións que, desde 1941, por exemplo, tiveron que facer os candidatos a Maxisterio; se se relen os libros de texto obrigatorios que estiveron presentes nas aulas durante longos anos; e se, á beira de todo iso se poñen os obstáculos que sempre atopou o poder falar con serenidade sobre do sucedido no primeiro terzo do século pasado -máis a unidade de destino dos anos que lle seguiron- é suficiente para caer na conta. Engádase que os libros de Historia máis consistentes e fiables nin sequera nas últimas etapas da actualidade foron de fácil acceso á maioría dos cidadáns -como saben os bos libreros-, e os máis difundidos contaron cousas inefables ou son pura invención no modo de ser contadas, especialmente cando pola vía da sucesión cronolóxica pretenden penetrarse na metafísica “esencia” dun país, a súa “psicología” ou demais predeterminacións que nos leven a descubrir a liña xenealógica pola que un colectivo sexa ou non “nación”. Visto o escaso proveito cognitivo que ha ter a presenza da Historia nos plans de estudos, crecen os escépticos en dar por válida a teoría ciceroniana empeñada en ver a Historia como magistra vitae. Vena metamorfoseada en historieta e dan máis creto á experimentada tendencia do ser humano a tropezar varias veces na mesma pedra. En Europa, desde logo, parece que entendan -en sintonía cos que nos gobernan- que os asuntos do pasado non teñan importancia ningunha: o noso debe ser diferente e nada temos que aprender do pasado.
Da rendibilidade
Poida que esta sexa unha das razóns do por qué en Xapón estean pensando en suprimir “as Humanidades” dos estudos universitarios, ou que tamén contribúa a que os australianos estean tratando de que as Ciencias Sociais desaparezan do currículum dos seus infantes. O pragmatismo utilitarista estaos inducindo a prescindir das presuntas pero incertas capacidades educadoras deste xénero de saberes curriculares. Argumentan que, noutros países da súa área de influenza anglosaxona, xa se está producindo o cambio de paradigma cara a unha maior presenza en grao sumo estritamente “científico, tecnolóxico” e o moi vinculado ás habilidades informáticas. Como en Bolsa, o valor das asignaturas é cada vez máis inestable e a bagaxe de coñecemento que debe ter hoxe un cidadán tende a desviarse sistematicamente. O como sexa a “construción da súa nación” -pretexto primordial da historia nos libros escolares-, está dando paso a un crecente afán por outro constructo xa non tan “nacional”, pero si de “orgullo patrio”, como o da competitividade e o emprendimento no “libre concerto internacional”. Este pode ser un dos motivos tan reiterados na lexislación española -especialmente desde os anos noventa- de procura de “a calidade” educativa e, máis recentemente, de “a excelencia”. Os nosos alquímicos economistas de cabeceira, alleos a consideracións de índole social ou de sostenibilidade igualitaria, atoparon a pedra filosofal da rendibilidade, o PIB e todas as súas connotacións de productividade, crecemento e demais ansiedades conexas.
Aínda que colleramaos carreira con retraso, xa imos bastante adiantados neste itinerario. Fai trinta e poucos anos, tivo lugar -nun espazo de “prospectiva e investigación” do Ministerio de Educación como era o INCE- o primeiro curso en que se explicaban as vantaxes das avaliacións que naquel momento xa facían en EEUU e permitían saber como ía un centro e, segundo dicían, o “rendemento” de profesores e alumnos. De acordo cuns estándares xenéricos, unha única enquisa determinaba que, se se excedía a media “nacional2, todos recibían premio, social e económico, e que, en caso contrario, uns e outros serían sancionados en ambas dimensións. O obxectivo -explicaban- era que a parte universitaria do sistema educativo estadounidense gañase en “calidade” para competir mellor con outros países. A única “rentabilidade” criterial que contaba era a das patentes, royalties e dereitos intelectuais, o que, ademais, indirectamente, contribuiría a vender mellor a educación que se facía no país e, á súa vez, xerar un posicionamiento máis destacado no mercado internacional do prestixio e do diñeiro. Cales eran as cuestións que non importaban? A parte non universitaria do sistema educativo non lles facía doer a cabeza sempre que producise o número de candidatos indispensable para traballar adecuadamente nos circuítos universitarios da investigación e a alta tecnoloxía. Dábanlle pouca importancia a que pasaría cos que non chegaban ao promedio esixido -os “fracasados”- e, doutra banda, no cómputo de ítems que os alumnos debían encher a bolígrafo e papel apenas contaba canto non fose comprensividade do inglés e competencias no uso do cálculo matemático. No noso país -onde a selectividade estivo sempre presente nos distintos tramos do sistema de diversos pero moi evidentes xeitos- desde que, no 2000 os Informes PISA e as “probas externas” afinaron a súa presenza valorativa do sistema escolar estamos chegando xa ao grado óptimo de resolución de inquietudes. Pronto alcanzaremos a repetir desprexuizadamente o que nunca deixou de ser o sistema educativo: un bo segregador social, validador da diferenza. Para estas dúas funcións complementarias, nesta coxuntura de liortas pola rendibilidade produtiva global as Ciencias Sociais -e a Historia en particular- só serven de fastío pouco eficiente. A botarlle unha man a esta liña de actuación veu a LOMCE, coas súas determinacións de que, por exemplo, a certificación do nivel de Bacharelato faraa unha proba externa (arts. 29 e 30). Tardamos un pouco en empezar, pero estamos na boa senda que nos marcan. Como adianto de por onde van as imposiciones desta productividade rendible que xa nos embarga -e que a última Lei orgánica proclama- aquí está xa a redución programada en canto a profesores e horas dedicadas a Filosofía e ás Artes, que este comezo de curso se evidenciou mellor.
Dúbidas razoables
Quedan, en todo caso, lixeiras dúbidas nesta hipótese. Un pode preguntarse, por exemplo, por que, con todo,se potenciou a presenza da Relixión nesta mesma Lei. Mirado desde o punto de vista da estrita rendibilidade, puidesen parecer horas sen sentido. Pero -como dicía o Catecismo do P. Astete (1537-1601), tan exitoso en España antes de 1960- “doutores ten a Igrexa que saberán responder”. A resposta non evita a pregunta, pois no tocante á construción “nacional” deste país démoslle tanta cancha ao Vaticano que en determinados momentos e conciencias o nacional e o católico se transubstanciaron tanto que nos facemos unha lea agora coa rendibilidade, claro. Os nosos enredos aí están, nos Concordatos reiterados -do século pasado e do anterior- e nos acordos de 1979, mellorados ata no transcurso da etapa Zapatero, pegados por outra banda a unha longa ledaíña de tradicións populares -e non tan populares- que parecen concitarse para que este axóuxere nin ouse mencionarse demasiado. Serán obxecto de reconsideración contable nalgún programa electoral relevante? Seguirá sendo esta unha historia interminable?
Máis dubitativo queda todo, aínda, se se lle dá moita relevancia ás lentas reaccións da Real Academia da Historia ante o seu propio Dicionario Biográfico Español. Dan que pensar, iso si, os 5.000 historiadores que se di que nel participaron. Poucos parecen para as 40.000 entradas que asinaron, pero seguramente sobrados de vitalidade para reclamar ante quen corresponda que as Ciencias Sociais -e particularmente a Historia- non sexan desbancadas definitivamente da súa precaria situación escolar. Ben é verdade que, se non estiveron acordes en que tipo de Historia escribir, difícil será que defendan a relevancia da súa aprendizaxe democrática no ámbito escolar. Celebremos, en todo caso, o acordo de que na edición dixital deste Dicionario -tan cuestionado- non figuren as de personaxes e personaxiños vivos. Miúdo problema lles xeraron xa con ter que parecerse no que lles quede de vida os laudes que lles entoaron, momificadas na edición desta obra en papel. Menos dá unha pedra.
TEMAS: Ensino da Historia, Valor educativo da Historia hoxe, Terxiversacións da Historia, Real Academia da Historia, Dicionario Biográfico Español, Libros escolares de historia, Rendibilidade/coñecemento.
Manuel Menor Currás
Madrid, 04/10/2015
No hay comentarios:
Publicar un comentario