No canto de clericalismo ou anticlericalismo, en asuntos educativos o democrático é falar de laicidade: falar menos de superioridade moral e invocar máis a igualdade de dereitos de todos.
Todo vai tan a présa que non adoitamos pensar as cousas na orde en que ocorreron. Somos o futuro dun onte que nos constitúe e tanto nos fiamos do que nos dixeron, que nin recoñecemos o que vivimos. Aínda que haxa “erros de explicación” flagrantes, a nosa comodidade indúcenos a crer só nas opinións que, entramentras, se mimetizan co noso eu. As notas do eixe cronolóxico que segue, incómodas se se empéñase un en mirar o pasado en complicidade co Dr. Alzheimer, só pretenden clarificar algo o aspecto de clericalismo/anticlericalismo que adoita alegarse ante a mención dunha posible revisión dos concertos educativos.
En 1517
As formas de laicidade diversificáronse ao ritmo do profundo corte na cultura de cristiandade existente. A Igrexa chamaba laicos aos do ”laos”, o pobo sen categorías diferenciais, os non relixiosos sensu stricto ou non consagrados ao servizo cultual e pastoral da propagación da fe. Desde 1517, en que Lutero plantou as súas 95 teses en Wittenberg, este contraste tendeu a acentuarse dentro do mundo católico. O gran conflito que suscitou foi de conciencia, ao negar a necesidade de intermediarios na relación relixiosa do crente. Ata os anos sesenta do pasado século, en que o Concilio Vaticano II lle prestou bastante atención a esta parte cuantitativamente ampla da súa Igrexa, a calidade de laico era pouco significativa por si mesma e sempre facía referencia subordinada ao maior coñecemento, orientación e dictames dos sacerdotes ou pastores. Nunha das sínteses catequéticas máis difundidas, a do P. Astete (1537-1601), a cuestión neurálxica do coñecemento -previo a todo asentimiento de fe- quedaba encomendada á Igrexa docente, á que habían de ser “fieis”. Á pregunta de que cousas eran as que debían crerse cando se esixía crer -o Credo, “todo o que está na Sagrada Escritura e canto Deus ten revelado á súa Igrexa”-, a súa resposta correcta era: “Iso non mo preguntedes a min que son ignorante; doutores ten a santa Nai Igrexa que vos saberán responder”. Aínda en Camino (Escrivá, 1934), un dos vademécums máis difundidos na España de postguerra, puidéronse ver moitas desas distincións. Por exemplo, na máxima 28: “O matrimonio é para a clase de tropa e non para o estado maior de Cristo”; ou na 61: “Os segrares só poden ser discípulos”.
En 1789
No entanto, o laico, pertencente ao ámbito da xente “común” do Terceiro Estado dentro da orde feudal clásica, protagonizou profundos cambios políticos a finais do XVIII: logo da Revolución Francesa, a xente empezou a ser considerada na Historia escrita como suxeito do que sucedía. No foro interno da Igrexa, este “signo dos tempos” tardou bastante máis en ser recoñecido e os laicos tiveron que esperar aos anos sesenta do século XX. Os procesos de aprecio e consideración cara á igualdade de trato -tamén de parte de quen rezan o “Pai noso”- sempre foron lentos, mentres a perspectiva patriarcal e etnocéntrica -da que o trato e recoñecemento ás mulleres segue sendo vítima- tendeu a ser predominante, coma se de algo “natural” e bendicido por Deus se tratase. Pasar do privilexio á normalidad do dereito común -podemos comprobalo- segue sendo custoso se nos educaron na diferenza ou a selección. E á Igrexa institucional tamén lle custou aceptalo. Puido verse sobradamente coa caída do Antigo Réxime, do que formaba parte principal. Arrastrou de inmediato cambios en canto ás políticas e actuacións de “cristiandade” a que estaba afeita. O término “Caridade”, por exemplo, moi preciado ata a primeira modernidad do século XV, crecera en desprestixio e foi substituído oficialmente por “Beneficencia”, con outra lexislación e administración “secularizada” para atender os problemas máis urxentes da pobreza. O profundo cambio afectaría igualmente ás relacións entre o moderno Estado nacente e a Igrexa, e o sucedido en Francia constitúe unha relevante referencia pese ás súas fluctuacións. Na Declaración dos Dereitos do Home (26/08/1789), a relixión católica perdeu a súa estatus privilexiado e a sociedade abriuse a unha maior tolerancia. As alternancias dubitativas entre ambas institucións, en canto a intereses temporais, continuaron ata o 09/12/1905 en que, por lei, “a República asumiu a liberdade de conciencia. Garantía o libre exercicio dos diferentes cultos sen máis restriccións que as que puidesen afectar á orde pública”(art. 1). E ao mesmo tempo, “non recoñecía nin salario nin subvención algunha ao culto”, debido ao cal foron “suprimidos dos orzamentos do Estado, das provincias e dos Concellos” (art. 2). Establecíase así a separación das Igrexas e o Estado a efectos de financiamento e así o fixo saber de inmediato o Gabinete do ministro de Instrución Pública, Belas Artes e Cultos.
En Italia, este trato coa temporalidade complicouse en torno a 1848. Pio IX estivo en risco de perder os Estados Pontificios, o que acabou sucedendo en 1870, e recluír no Vaticano. Ese Papa, en vista do que el mesmo estaba vivindo, deu cancha á “Acción Católica” propiamente tal, asociacionismo dos laicos para facer presentes na rúa “os dereitos públicos da Igrexa” e os seus intereses. Os seguintes Papas, León XIII, Pio X, Benedicto XV, Pío XI e Pío XII, atoparon neste instrumento -ramificado e especializado ata por sectores- un medio de amplificar a súa presenza social, retraída con tan rápidos acontecementos. Pero na organización interna deste activismo case sempre tendeu a prevalecer a preeminencia do consiliario, sacerdote ou relixioso que transmitía consígnas da xerarquía. Pese aos seus heterodoxias internas, sempre unha gran distancia conceptual respecto de o que o Vaticano II suscitaría na Lumen Gentium, en que os laicos pasaron a ser “parte constitucional da Igrexa”. Viña ser coma se recoñecéseselles a maioría de idade. Que pasase desde 1964, e no veña parar ata hoxe e se os laicos e laicas- teñen igualdade entre si e cal será o seu papel, dentro da Igrexa católica, respecto de “os ordenados” e a cantos exercen postos xerárquicos, é asunto en que os teólogos e teólogas de asociacións como a Juan XXIII aínda teñen moito que dicir.
En 1851
En España, en liñas xerais, a todo o anterior engádense algunhas peculiaridades que permiten entender mellor a incesante pelexa polo espazo simbólico -aínda que non só- da educación. Que ían producirse graves diverxencias neste profundo tránsito histórico desde o século XVIII, puido verse xa nas Cortes de Cádiz. Blanco White, a quen se fixo referencia fai uns días neste blog, foi testemuña, viviuno e sufriu co exilio. Xa foi tardanza ter que esperar á morte de Fernando VII (1833) para que, por exemplo, desaparecese a Santa Inquisición, se introducise algo de representación -censitaria- no aparello do Estado ou se modernizase levemente a súa Administración. Pero, pese a iso, non nos privamos de varias guerras civís -as carlistas fórono e moi dramáticas a conta de “a tradición”- nin de abundantes golpes de Estado. Toda “innovación” democratizadora foi pretexto de rifa: Larra, desesperado, deixouno ben contado. E para que tanta senrazón se amortecese un pouco e Isabel II tivese algún respaldo, asinamos en 1851 o Concordato co Vaticano. Os seus artigos 1 e 2 non só ían ter peso permanente no xogo político -e na lexislación educativa- do século XIX. Desde entón a hoxe, o Concordato de 1953 veu confirmar aqueles privilexios -supostamente rotos na II República-, que empezaran a formalizarse con decisións da Junta de Burgos antes da Carta episcopal colectiva (01/07/1937). E os Acordos de 1979 seguen pesando fuertemente nos concertos educativos, na presenza da Relixión no currículum e noutras determinaciones da vida colectiva. Son perceptibles nos orzamentos do Estado ou doutras institucións públicas con distintos convenios e exenciones, e outras confesións relixiosas demandan similar trato.
En 1857
Se se ten en conta o que pesa o pasado histórico, faise rara a escusa de quen, cando de revisar a cuestión dos convenios ou “concertos” educativos se trata, alegan que “de novo estamos cos prejuicios do vello clericalismo e anticlericalismo”. Se este fose un sólido argumento -tan prexuizado como inexplicado para hoxe-, sobradamente incoherente sería o sistema educativo que se logrou construír desde 1857. Desde o punto de vista estritamente histórico, soaría a excusatio non petita ou -como están dicindo do exministro Soria- un grave “erro de explicación”. Non estamos no ano cero e non se pode obviar como no facerse da educación española desde a Lei Moyano, nunca perderon comba e, menos desde 1936, en que colleron a exclusiva, inspirados na encíclica Divini illius Magistri (Pio XI, 31/12/1929). Os debates parlamentarios do século XIX, especialmente desde 1868 e o seu correlato político nas decisións executivas e en canto deixaron escrito, teñen inmenso interese para ver que acabaría sucedendo desde o final do primeiro terzo do século XX. O BOE completo -e, antes, a Gaceta de Madrid- dan conta deste trampantoxo argumental. Fácilmente consultables desde Internet, permiten ver como só nos brevísimos momentos en que houbo verdadeira preocupación, e non simple invocación baleira á liberdade democrática, houbo afán por unha educación digna e accesible a todos. E non aparece, con todo, que no longo dominio que exerceron sobre o Boletín Oficial, os sindicados na onda do privado-concertado - clericales, ¿non?- interesáronse moito por tal formulación da educación. Tendentes sempre a dar acubillo aos que podían “estudar” e moi pouco aos que apenas podían “ir á escola”, porque non había-, ata 1979 nin sequera puideron certificar a simple escolarización de todos os nenos e nenas españois menores de 14 anos. E foi entón, de engadido, cando volveron insistir coa LOECE (BOE, 27/06/1980), para asegurar o levado a cabo en tantos anos. E por entón foi tamén -antes da LODE (1985) e da LOXSE (1990), en que tanto lles garantiron os lexisladores socialdemócratas- cando empezaron a montar as campañas en torno á “masificación”, “exebeización” e demais pretextos contrarios a unha elevación da dignidade de todas as escolas e institutos. Na última Lexislatura acabamos de ver reverdecer o espectáculo dese estilo de preocupación polos asuntos da educación, sen que poidamos esquecer qué educación quixeron e contra que. A lista do que escribiron é moi longa, pois só eles puideron falar e escribir sen xerar desafecto ou contradición contra o que imperaba. Con editoriais como FAX, Véritas, Escola Española, Editorial Española, Gustavo Gili e similares, poboaron ampliamente as bibliotecas expurgadas naqueles momentos de maniqueísmo feroz. Hoxe, afortunadamente, cambiou moito esa forma de ver e, en moitos ambientes, nin sequera é xa arqueoloxía. Argumentar, xa que logo, desde a mera repetición do que se pode atopar naquela profusa literatura doctrinaria, só soa a insidia continuada para que a privatización siga crecendo imperturbablemente e en detrimento do ensino público.
E en 2016
Aos que pagan relixiosamente os seus impostos, válelles pouco, ata, a presunta superioridade moral que queiran expresar de continuo os administradores dos asuntos confesionais en España para soster moi particulares xeitos de entender “a liberdade de ensino” a conta dun presunto ben que fixesen ao Estado. Malia tantos anos de catecismo obrigatorio -e cando xa apenas queda un 2% de cidadáns que viva a última guerra incivil- se lles antolla mera cuestión de prolongación extemporánea do dominio e poder doutra época. Ao contraxeito de cantos ven neste asunto un modo de distinción social recoñecido, en torno a un 65% de cidadáns entenden que unha das reformas eclesiásticas nada cosméticas que daría moito crédito -evanxélico- aos que a defendesen sen restricción mental, sería renunciar aos privilexios educativos que lle confiren á xerarquía católica os Acordos do 79. Podería preceder -para maior rigor moral e político- unha avaliación seria de como cada un dos colexios que se acollen a tal convenio contribúa ontolóxicamente a un “servizo social” de todos os españois e non á seu segregación. Tamén en España -din- podería ser doutrina oficial o que en Francia fai tempo reclama o CEDEC (Cristiáns por unha Igrexa separada da escola confesional) e que, xa na sesión parlamentaria do 11 /12/1921, suscitaba o Abate Lemire: “cando se quere ser libre, hai que ser pobre”... Eu digo que, precisamente porque é un investimento do Estado na escola, os pais deben saber que as conviccións do seu fillo serán respectadas nesta escola. O propio da escola pública é que, posto que se financia co diñeiro de todos, debe respectar as conviccións de todos? Si queremos un ensino especial, distinto, separadamente, somos libres” (Henri Pena, 2009: Antología laica).
Tal como vai todo, o pasado segue pesando. Á luz do que din os medios e Webs de organizacións vinculadas tanto ao ensino privado, como á Conferencia Episcopal, á CONCAPA e demais organizacións da órbita de ruidosos beneficiados polos concertos educativos ou por descontos fiscais que poida ter nalgunhas Comunidades o máis propiamente chamada ensino privado, esta historia parece que vaia para longo. Veremos.
TEMAS: Ensino público. Ensino privado e concertada. Concertos educativos. Servizo social. Orzamentos do Estado. Concordatos. Acordos co Vaticano 1979. Laicos. Laicismo. Clericalismo/anticlericalismo
No hay comentarios:
Publicar un comentario