As Feiras do Libro son, pese a todo, magnífica ocasión para buscar boa información e ter máis autonomía de xuízo -tamén menos prexuízos- respecto da educación dos nosos fillos.
Tal como parece estar o panorama, a posible repetición de eleccións xerais indicará que non habería argumentos xenerosos antes do dous de maio para que os partidos se comprometesen a unha investidura e posterior pacto de Goberno. Tampouco os atoparon para ocuparse de cuestións principais do sistema educativo, requiridas de coidadosa atención desde fai moito. Neste momento, só se atopan no seu lugar o tempo, a desigualdade e a desidia. Pese ao desencanto de tanta ficción, esta columna vai de libros. Trata de responder ao optimismo dos que, a despeito do que vivan ou oian en exceso, desexan decatarse de como fomos educados os españois. “Ler -dicía Juan Gelman- é unha forma de viaxar” de contino e espabilar a mente máis aló de todo prexuízo. Por iso é un problema o baixo nivel de lectura ou a existencia de profesores que non volvan a coller un libro, e menos se é de pedagogía, educación ou ensino, asuntos que, extrañamente, non os preocupan. A proximidade das Feiras do Libro é boa ocasión para un motivo adicional de pescudas nas casetas que pronto sairán á rúa. E este un probable guión de procuras.
. Os libros de historia educativa española adoitan ter o problema das historias que non terminan e en que case ninguén recorda como empezaron. Hai, con todo, dous autores especialmente fiables, conscientes de que a historia fana profesores, mestres e escolares a diario nas aulas. Manuel de Puelles Benítez, desde a súa cátedra na UNED, ocupouse máis estreitamente das políticas educativas a que habemos ter que aternos, da súa ideoloxía e limitacións. Vaia por diante que non hai políticas educativas sen ideoloxía. A educación, ámbito moi simbólico da cultura, estivo sempre moi pegada a xeitos diferenciados de pensar, decidir e facer. Igual que escribir, actividade que nunca será neutral, pois é en grao sumo artificiosa e necesariamente esixida de aprendizaxe continuada. Pola súa banda, Antonio Viñao meteuse desde a Universidade de Málaga, en moitos dos miúdos que han ir dando á nosa educación o seu xeito de ser actual, prestándolle particular atención á súa evolución durante o século XIX, etapa fundamental para entender se avanzamos e en que. Todo o que atopen destes dous autores axudaraos a entender mellor os desenvolvementos e contradicións que de contino experimentou o noso sistema educativo desde antes da primeira lei relevante sobre asuntos educativos, en 1857.
. Outro xeito de achegarse á historia da nosa educación é a través dos libros de texto que lle deron alma no día a día. Hai museos con esta razón de existencia, apoiada na melancolía infantil dos seus posibles visitantes. Hai, ademais, bos especialistas neste documentalismo tan atractivo da vida escolar. Agustín Escolano é un deles e, ademais, dirixe unha das mellores coleccións en Berlanga de Duero (Soria). Hai tempo, tamén Alejandro Tiana consolidou na UNED un bo proxecto de investigación: MANES, dedicado a escudriñar neste xénero de libros en desuso as certezas do que nos ensinaron no pasado. Estes traballos conforman unha boa guía de contraste para coñecer a modernidade do que se estea ensinando hoxe.
. Libros de asignaturas “especiais” como urbanidade, economía doméstica e primeiras lecturas, son a delicia de moitos coleccionistas. Algúns investigadores mergulláronse nestas e outras áreas moi sensibles do currículum. Os que vehicularon asignaturas obrigatorias cuxa docencia controlou Falange tantos anos, foron moi estudados desde distintos ángulos. Máis recientemente, os libros de Relixión católica suscitaron a atención de Emilio Castillejo Cambra, autor que tamén se ocupou dos libros de Historia que tiveron autorización oficial durante os anos do nacionalcatolicismo triunfante. Advertir do discurso propagandístico destes textos é penetrarse en como, durante xeracións, se tratou de impoñer unha esencialista visión de España, “natural” e “providencial”, que aínda é obxecto de debates identitarios. Da importancia que se dea a estas pervivencias dependerá que se trate de acudir a publicacións que documenten en directo que educación se desexaba. Moitas segue nas bibliotecas que expurgaron por entón. Por exemplo, estas: Miguel Artigas, Guillemo Rocasolano e outros: Una poderosa fuerza secreta: La Institución Libre de Enseñanza (ACNP-Editorial Española, 1940); Laureano Pérez: Yglesia y Estado Nuevo (Fax, 1940); José Pemartín, Qué es lo nuevo (Cultura Española, 1938); Enrique Herrera-Oria: Historia de la Educación Española (Veritas, 1941).
. Memoria e Historia entrecrúzanse e ata se confunden nestas procuras, porque houbo un tempo, nos primeiros anos trinta, en que se intentou unha forte democratización educativa. Enseguida foi violentamente frustrada e as represalias inquisitoriales que levaron a cabo os sublevados contra a República deixaron abundantes pegadas documentais co resultado de que a sistemática persecución dunha das mellores xeracións de intelectuais e docentes contraeu durante longos anos a educación e investigación en España. Os expedientes das expeditivas depuracións levadas a cabo contra mestres foron analizados por Francisco Morente, sobre todo. Enrique Otero dedicouse máis ao sucedido a profesores da Universidade Complutense e centros de investigación. E os institutos de Ensino Medio atraeu a atención de Olegario Negrín.
. A internacionalización
actual do sistema e a importancia da OCDE a través de PISA en canto
a determinar que importa na competitividade educativa -asunto
principal neste futuro daquel ensino de entón- interesou
particularmente aos sociólogos. Dous son destacables neste aspecto:
Julio Carabaña e Pepe Saturnino. Desde a Complutense e desde
Canarias, seguen as avaliacións que adoitan chamar moito a atención
dos xornalistas e partidos políticos-, sen que por iso repercutan en
na mellora do ensino, as súas formas e xeitos. Dito doutro xeito,
non aumenta a calidade educativa, término este equívoco onde os
haxa desde que nos anos 90 se puxo de moda para fustigarse entre si e
non entenderse as dúas principais tendencias dominantes no panorama
político. Irreductibles en aspectos principais, favorecen na
práctica unha distorsión profunda dos xeitos de aplicar o art. 27
da Constitución.
- .Calidade educativa pode descubrirse, pese a iso, a través da experiencia escrita por profesores ou mestres a partir do seu traballo profesional. Entre esta literatura con gran compoñente autobiográfico e variopinto testemuño, destacan os que centran a súa reflexión no que custa lograr que a escola sexa un espazo valioso e relevante na vida de todos os nosos adolescentes. Esta perspectiva facilita ao lector externo ao gremio entender o que se esta xogando a sociedade no logro dunha educación democrática para as futuras xeracións. Neste sentido, son recomendables entre os máis recentes, os libros de Mª Ángeles Llorente Cortés: Escuela pública dignidad y compromiso, a cargo dunha profesora levantina empeñada desde moi nova en facer do seu traballo un espazo de aprendizaxe e convivencia valioso para os seus alumnos. E o doutra profesora, Pilar Montero: ¡Está ardiendo una papelera!, un dietario da directora dun instituto situado en zona social deprimida. Nel saen a relucir mil historias de ilusionado afán por sacar adiante o mellor dos profesores, estudantes e pais que alí concorren.
- Hai moitos máis libros, por suposto, centrados en cuestións didácticas ou pedagóxicas específicas. Hainos sobre as que nos últimos anos se situaron entre as principais preocupacións da escola. Outros, tamén, sobre cuestións sen resolver que, adicionalmente, atraeron decisións lexislativas de xeito frecuentemente sectaria mentres os problemas de fondo continuaban máis ou menos como sempre. Para esta parte, inzada de ocorrencias políticas de curto prazo, tamén existe bibliografía sobrada que deixaremos para outro momento. En todo caso, se alguén desexa seguir en directo, sen anteolleiras interpretativas de ninguén, que é ou está sendo a administración educativa española, non deixe de consultar en directo o BOE, os outros medios das Comunidades Autónomas e, para os tempos anteriores á guerra incivil, a Gaceta de Madrid. Neses sumarios pódese seguir, día a día, a postura do Estado respecto de case todo o que incumbe ao noso sistema educativo. Lexible desde casa a través de Internet, calquera lector pode descubrir por si mesmo gran parte das virtudes e defectos que pode ter. Os orzamentos xerais confirmarán por lei, cada ano, o grado de interese institucional por lograr un sistema digno e xusto, dúas calidades que deberían ser centrais na atención aos asuntos educativos de todos. Descubrirá, de engadido, que, con ese material, máis abundante que coidadoso, é moi meritorio o que foron capaces de lograr, complementariamente, as familias nas súas casas e os profesores e mestres nas aulas.
.Cando lemos non estamos sos e enchémonos de razóns para ser máis esixentes. Manuel Fontdevila facía dicir na súa viñeta do 18/04 a unha comprensiva ovella: “¡Non se preocupen! ¡Nós facémonos cargo de todo!”. Mostrábase humilde con “escritores, futbolistas, actores, cantantes, grandes líderes, aristócratas, xente con postos de responsabilidade”. Á beira, un gran cartel anunciaba “España: onde todos comprendemos que se se gaña moito, moito diñeiro, debe dar moita rabia ter que pagar moitos, moitos impostos”. Estas paganas ovellas, xa fai máis de cen anos que “comprenderon” aos que seguen invocando presuntos “servizos sociais” para que os orzamentos do Estado subvencionen a súa peculiar liberdade de ensino. Seguirán sendo tan “comprensivas”cando se decaten do que lles recortarán desde Bruxelas a causa do incontrolado déficit das contas do Estado neste pasado exercicio? Obviamente, se as ovellas lésemos algo máis no canto de tragar o que nos conten, hai tempo que deixariamos de ser tan mansamente “comprensivas”.
TEMAS: Lectura. Feiras do Libro. Historia da Educación. Memoria e Historia. Calidade educativa. Dereito á Educación. Educación democrática. Políticas educativas. Liberdade de expresión.
Manuel Menor Currás
Madrid, 22/04/2016
No hay comentarios:
Publicar un comentario