Non é boa época para a lírica. Non o é se se mira a Panamá ou ás Illas Virxes, que de tales parece que lles queda pouco. E tampouco se se considera a parsimonia da provisionalidade, incapaz de acordar un cambio gobernamental sensato, atento aos asuntos de todos; se se le o último informe de Cáritas sobre a pobreza ou se pensa no trato que lles damos aos refuxiados ás portas de Europa. Algo de consolo poden proporcionar -aínda que sexa con pretexto conmemorativo- esas partes do Quixote en que Cervantes se mostraba -hai 400 anos- profundamente partidario do moito que tiña que cambiar o común comportamento moral, público e privado, para que houbese unha orde xusta e racional na xestión de canto nos incumbe.
Blanco White e as dúas Españas
En asuntos educativos as rémoras tamén veñen de lonxe. José Blanco White, sevillano ao que lle preocuparon moito -antes e despois de verse obrigado ao exilio londinense-, xa escribiu en 1831 que “o sistema de educación en España tende a alargar, ano tras ano, a fenda que xa divide ao país en dúas partes completamente irreconciliables”. Non o achacaba el directamente a unha pelexa entre ricos e pobres ou entre burgueses e aristócratas, senón máis ben a unha “antipatía intelectual” producida “pola oposición entre a educación establecida e aquela que, apoiada polas reformas mal planeadas, cada español dotado dunha mente activa se proporciona como pode a si mesmo”. Habería, pois, dous bandos principais. Nun militaría o clero, dotado de gran influenza e privilexios, -inseparablemente ligado á gloria do ceo e do seu país-, capaz de dar afinidade e proximidade a unha multitude de persoas -que Blanco en plan apoloxético denomina “ignorantes e supersticiosos”- que constitúe unha “masa enorme cuxo orgullo mental non coñece máis satisfacción que a de impoñer á forza o respecto ao que eles veneran”. E fronte a esta inxente cantidade de persoas -os mesmos que reclamaran ao rei felón como “o desexado”, proclamando: “vivan as cadeas”-, estaría un grupo, cada vez máis numeroso, composto por persoas de todas as clases e profesións, capaces “de apreciar a inutilidade e a maldade do saber dos seus adversarios”. Canto de “talento e de información verídica existe no país” -argumentaba- estaría sen dúbida neste bando, aínda que polo risco de “perigo” tivesen que ocultarlle aos fanáticos o seu “desprezo”.
Non habían ter lugar aínda nin as tres guerras civís do carlismo nin os múltiples golpes militares que marcarían a historia española ata 1936. O Trienio liberal (1820-23) fora inaugurado con un, afogado á súa vez coa represión brutal que, tralas decisións do Congreso de Verona (1822), restaurou o poder absoluto. Desde Londres, Blanco White adiantaría entón o que ía suceder durante todo o século seguinte: “Se calquera destes dous bandos tivese suficiente poder para subxugar ao outro, a febre intelectual do país sería menos violenta e cabería esperar algunha crise en data non moi afastada; pero nin a Igrexa nin os liberais -pois tales son, en realidade, os dous bandos que se enfrontan- teñen a máis remota posibilidade de desarmar ao adversario. A contenda continuará, desgraciadamente, por tempo indefinido, durante o cal os dous sistemas rivais de educación que existen nese país (España) proseguirán a tarefa de converter a metade da poboación en estraña, estranxeira e inimiga da separada”.
Dezaoito anos antes, en 1813, xa advertira que estaban botadas as sementes dos dous partidos que dividirían o país: “Aínda que o obxecto de ambos, en último término, é o poder, o pretexto será a relixión”. Case todo o clero sospeitaría que eran impíos os partidarios dunha nova orde política democratizadora, na crenza de que o novo sistema que preconizaban as Cortes de Cádiz contiña xermes que “ameazan indirectamente á pureza da fe”. Aqueles liberais eran débiles e incapaces de levar adiante a tarefa de modernizar o país, mentres que “a opinión pública pronto estará disposta a calquera mudanza, o trono será ocupado por algunha persoa chamada á sucesión e o actual sistema virá en breve a terra”. Nesa situación, os arreglos que esixía a problemática situación dos relixiosos regulares antes de 1808, máis urxida de atención cando estaba acabando a guerra antinapoleónica, facíalle advertir que “se as Cortes toman providencias indirectas e evasivas sobre este punto, todas as súas determinacións serán anotadas polo partido devoto na memoria de agravios do ceo que seica non se está recollendo en balde, e a reforma dos gravísimos males que producía o estado relixioso en España titubeará” (Blanco, J. Sobre Educación, Escuela Nueva, 2003: edición de A. Viñao).
Desde antes da LODE
Estes textos do sevillano parecen escritos para estes días nosos. Particularmente, para que na contenda actual por revisar ou ampliar o sector concertado deste sistema educativo, recordemos que o relato de tal asunto non empezou en 1985 coa LODE: esta lei garantiulles aos empresarios privados desta actividade o negocio que tiñan ao asegurarlles o que ata ese momento foran “subvencións”. Non vén tampouco da guerra civil, entre 1936-39, aínda que é verdade que os primeiros decretos da Xunta de Burgos, e máis claramente aínda os que seguiron desde abril de 1939, botaron por terra canto se avanzou nos cinco anos da II República: en Madrid, por exemplo, os 13 institutos que había quedaron reducidos a 6 e algúns con nome cambiado en honor da “vitoria”. Practicamente todos os ministros do franquismo -declaradamente nacional-católicos na súa maioría baixo filiacións de asociacións e congregacións diversas- déronlle apoio sistemático, e así seguiron as cousas en Educación practicamente ata 1982, en detrimento do que impropiamente podía chamarse “escola pública”. Esta historia, xa tiña tradición cando sucedeu todo isto: percorrera todo o século XIX e, desde 1901, converteuse nunha auténtica “guerra escolar” de crecente dureza.
Nesta última Lexislatura (desde o 2011), houbo un exceso de celo por parte de moitos responsables educativos por ampliar a presenza do ensino privado e concertada no sistema. Segue sendo a Educación un dos poucos campos residuais de enfrontamento simbólico entre os distintos grupos sociais. Esa é a razón principal pola que non se puido chegar a un consenso nestes asuntos na etapa ministerial de Gabilondo. Xa con Rajoy na Presidencia, preferiuse -a política é elección- o modelo que en autonomías como Madrid se viñera executando desde 2003 e que, á súa vez, procedía das sucesivas rebaixas que, desde Esperanza Aguirre ou o propio Mariano Rajoy en Educación, foran mermando o preceptuado na LODE. En 2006, ata a LOE deixou en situación precaria a protección do ensino público restándolle preeminencia, ao dicir no art. 108.4 que “o servizo público” da educación -no mesmo plano teórico de igualdade- “ realizarase a través dos centros públicos, privados e concertados”. Desde 1996, os pretextos de “a calidade” e “liberdade de elección de centros”, a máis diso outras medidas adicionais, viñeran sendo encamiñadas sistemáticamente a soster, prolongar e ampliar a situación privilexiada que, de partida, había ter no século XIX o ensino privado cando “estudar” era cousa de moi poucos e “ir á escola” imposible para unha maioría analfabeta. O 80% do Segundo Ensino -a máis diso os colexios para nenos e nenas de boas familias- estaba en mans de congregacións e fundacións achegadas á Igrexa católica, segundo deixou dito o Conde de Romanones no Parlamento. Foi o segundo ministro de Instrución que tivo España (1901-1902), moi denigrado por quen, desde posicións integristas, entorpeceron canto puideron as decisións con que quixo fortalecer a intervención do Estado. El replicáballes dicindo: “Por que sodes partidarios da liberdade de ensino? -Porque esa é a única que vos convén, e todas as demais liberdades son para vós mortais inimigos” (Diario de Sesións do Congreso, 12/07/1901).
Funcionalidades da liberdade de ensino
Ese desencontro en torno á “liberdade de ensino” xa viña da propia Lei Moyano en 1857. Tal sintagma encerra contradictoriamente, por exemplo, a difamación e persecución da Institución Libre de Ensinanza e, máis grave aínda, a depuración do maxisterio, do profesorado de Medias e da Universidade, e o do incipiente grupo de investigadores que se formou en torno á Xunta de Ampliación de Estudos. Procesos todos moi documentada nos sumarios do BOE anteriores a 1945 e con abundantes reflexos posteriores. Poida que volvamos a iso outro día, para ver como evoluciona a semántica en mans dos quen queren gobernar publicitariamente, con palabras que pouco ou nada teñen que ver co que parecen. Estamos en 2016 e se lles damos voltas é porque a realidade moi probablemente sexa outra cousa e porque, en educación como na vida, case nada é o que parece ou poida que sexa moitas cousas á vez. Por iso Álvarez Junco, no seu último libro á propósito da función identitaria dos nacionalismos -El ser de España-, abre cunha cita do famoso historiador da decadencia e caída do imperio romano, Edward Gibbon (1737-1794), sobre a funcionalidade das divinidades romanas: verdadeiras para a plebe, falsas para o filósofo e útiles para os políticos.
Hai construcións ideais que só existen para quen as creen e ata poden ter a súa beleza, como moitas mitoloxías. Pero a mestura de liberdade, relixión e negocio como pretexto de “selecta educación”, subvencionada ou concertada co diñeiro de todos e diferenciada da que como ineludible dereito reciben os demais mortais, a estas alturas fala máis de pasado que de futuro democrático. Este sistema -máis escolarizador que propiamente educativo- tal como parece querer consagralo a LOMCE é o futuro dunha estrutura soñada por e para uns poucos no XIX. O problema é que, cando os seus defensores actuais piden que “sen revisión ningunha se siga protexendo e desenvolvendo en beneficio privado de tan selecto grupo porque, entre outras ventaxosas calidades é máis barata ou segrega ben aos nenos das nenas, soa a incapacidade para imaxinar e crear un futuro compartido por todos. En consecuencia -e con máis razón en tempos de “crise”-, o resto dos cidadáns afectados -o 65% en principio- parece que deba ter dereito a que, ou se eliminan as contradicións ou haberá de poñerse este asuntos no seu sitio dunha vez por todas. Desde Blanco White xa pasaron máis de dous séculos. Con tal tradición, o estraño sería que non resultase complicado formar un Goberno comprometido co diálogo e as necesidades dos cidadáns. O que non estivese ben vista a fuga de capitais dos nosos máis distinguidos emprendedores.
TEMAS: Ensino privado e concertada. Ensino público. Liberdade de ensino. Calidade educativa. Lei Moyano. LOMCE. LOE. LODE. Branco White. Conde de Romanones. Cáritas.
Manuel Menor Currás
Madrid,
09/04/2016
No hay comentarios:
Publicar un comentario