O que estamos aprendendo dende comezos de outubro é especialmente intenso

Estannos educando para que nos despoliticemos e que deixemos facer aos máis selectos, coma se política e educación non fosen asuntos de todos.

Púxose de moda facer un máster nunha serie de fins de semana. Permite seguir a vida habitual, coas súas ocupacións, e, ao cabo dun tempo, cumpridos os rituais que adicionalmente esixen as universidades responsables, danlles aos máis intrépidos un papel máis que engadir ao seu currículum.

O máster do 2.10.2016

Será memorable esa data, pois iniciouse un máster eminentemente acelerado, impartido polo PSOE gratuitamente a todos os españois. Entre as competencias principais que trata de desenvolver, figura a de valorar o que poida dar de si hoxe unha longa traxectoria, a súa propia desde que fora fundado en 1879 por Pablo Igrexas Posse. Lección principal foi a daimplosión interna que acabou por producir e representar ante as cámaras poñendo en cuestión que valla algo, cando de poder se trata. A rexouba dunha parte importante dos medios, que retransmitiron o acontecemento ao unísono e ao estilo dunha competición nada deportiva con cartas marcadas, non fixo senón evidenciar a tristeza dunha parte moi relevante dos bambeados militantes e simpatizantes, que non o podían crer. Ao resto de votantes e observadores acentuóuselles a aprendizaxe da desconfianza: nada é o que parecía ser e todo se parece demasiado a como o temían.

Poida que PRISA sesaíse coa súa no seu afán agónico por protagonizar o papel de intelectual orgánico, máis que o colectivo que pretendeu desempeñar noutra época, pero o PSOE perdeu como tal unha credibilidade que lle viña sendo reticente. Ás xeracións novas, desde o 15-M élles indiferente. Pero aos que simpatizaron con el, militaron nas súas filas ou lle votaron a finais dos setenta e principios dos oitenta, as leccións maxistrais de inicios deste outubro estanlles facendo revisar a traxectoria do vivido e, en particular, o papel destes baróns históricos que pretenderon facer valer a nostalxia. Completan deste xeito o relato inconcluso sobre o que foi a Transición e as súas convulsións e poida que esteamos chegando, ao fin, á distancia de perspectiva que os historiadores consideran adecuada para mirar o pasado sen deixarse levar por apaixoadas parcialidades.

O acelerado curso continúa. Hai leccións adicionais que iremos recibindo nos días que quedan ata pasada a metade de decembro, en doses que nos fagan aceptar, coma se nadapasara, o que cremos ver. A raposada, as cuestións reglamentarias, as firmas protocolarias para consultar ás bases e que saia o sol por Antequera, todo se está ensaiando por ver se España é o primeiro e a abstención o máis pertinente. Sucesivas aparicións de actores con quen non se contaba e fragmentacións posibles como a do PSC irán entrando no programa lectivo pausada e inexorablemente.

Dobre titulación

É virtualidade deste máster en que nos matricularon, para que o rendibilicemos mellor, como sucede con outros grados académicos. Sen que transcorrese unha semana do que o aleccionamiento de Ferraz nos ensinaba como nuclear, os españois pendentes do alto maxisterio dos seus teóricos representantes socialistas aprendían a despolitizarse e desclasarse un pouco máis mirando en paralelo cara ás ensinanzas que se impartían na rúa Xénova. A doblez da mirada ou o dobre salto mortal se se quere, anunciábano os dous Hernando. Antonio, o do PSOE, antes defensor do non a Rajoy, agora defenderá a abstención. Pola súa banda, Fernando, o do PP, que non as tiña todas consigo antes do día dous de outubro, sentiuse capaz de esixir bastante máisque a abstención. veu a dicir: ou servilismo ante as esixencias da gobernabilidade que pretendemos continuar suscitando ou nos imos a terceiras eleccións. Demoscopicamente falando, as expectativas demoscópicas parecen propiciar que o PP revalidaría a maioría absoluta no Congreso e, nesa onda expansiva con que non contaban en decembro, bourean que o PSOE, ademais de renderse, se lles subordine en obxectivos e programas. É máis, non teñen problema ningún -lección principal deste dobre máster- en dar a volta aos seus argumentos patrióticos de hai nada. Xa os revirten de tal modo que ata Shopenhauer diría que sempre teñen razón e que os demais sempre son os culpables de todo. Especialmente, das súas meteduras de pata solemnes que tanto ruído causan na Audiencia Nacional.

Audiencia e videncia

Non todo transcorre na outra beirarrúa de Xénova, senón tamén no outro escenario de San Fernando de Henares e nos medios. No xogo de aleccionamentos paralelos que nos propón este máster insólito, o do PSOE vénlle moi ben ao PP para que este dobre escenario da Audiencia, cun poboado casting de actores principais e secundarios que está desfilando, non suscite a desafección proporcional que as grandes deslealdades que se demostre habían ter cos cartos públicos puidesen suscitar. A corrupción en bruto, máis os desconsiderados recortes en servizos sociais e en lexislación democrática que sufrimos na lexislatura pasada, parece que xa foran amortizados nas eleccións do 20-D. Hipótese esta que parece confirmarse tralos resultados do 26-X e o significativo aumento de escanos para o PP no Congreso. Estariamos, xa que logo, nun contexto en que os acontecementos internos do PSOE amortizan as sensacións que na cidadanía poidan espertar as caras e declaracións de tanto actor nada arrepentido, co cal non volver a pagar factura política en votos.

De todos os xeitos, ha de consignarse que si quedará ben gravado un conxunto de competencias prácticas que haberemos de agradecer como aprendizaxe relevante aos que pasan e pousan ante os maxistrados da Audiencia Nacional. Cada cal irá gardando no seu foro interno con pesar e supostamente con proveito, por exemplo, que non é o mesmo a lei que o dereito; que non é igual a xustiza que os seus procedementos; ou o diferente que é poder contar cuns ou outros avogados. Por moito que a Xustiza en xeral e con maiúscula sexa un eixe central do sistema democrático, tamén nisto hai distingos, máis evidentes ao tratarse de encausamentos a xente ben. Todas as finuras das desculpas, dobre linguaxe, disimulación honesta, restricción mental e demais figuras xurídico-morais e lingüísticas -incluída a “razón de Estado”-, iranse debullando sen recato no escenario xudicial a fin de que os que poidan pagalas se poidan zafarr a conta do deslizamento semántico do que saben facer uso os bufetes mellor remunerados. Ao cidadán común, que nunca terá acceso a xurisconsultos tan afamados, resultaralle imposible entender que está realmente pasando diante dos seus ollos e optará polo descreimiento do que ve. A Gürtel e as tarxetas black deixarán tras si, por tales razóns, non só abstencións de voto xeralizadas, senón partidarios dun individualismo feroz. Hobbes falou disto fai 365 anos. Entendendo que o home era propicio por natureza á desconfianza dos demais e a competir polo seu dominio, dicía que “as paixóns que inclinan aos homes cara á paz son o temor á morte; o desexo daquelas cousas que son necesarias para unha vida confortable; e a esperanza de obtelas pola súa industria.”(Leviatán, XIII).

Se nisto baseaba o filósofo inglés a necesidade dun poder absoluto que determinase todas as facetas da vida pública -incluído o que se ha de ensinar-, moi complicado teríao se se empeñou en facer ver que as paixóns que traslocen os procesos xudiciais que están en marcha en Madrid poderían fortalecer unha gobernabilidade democrática esixente. Nada lle axudaría, por outra banda, o comprobar que, en contraste ominoso, a vertixe das desigualdades segue medrando e con ela o risco da pobreza: segundo o Informe último de EAPN (European Anti Poverty Network): O estado da pobreza: España en 2015, “o indicador de risco de pobreza e exclusión (AROPE) afecta a un total de 13.704.003 persoas” e están nesta situación – os que experimentan algún ou varios dos tres factores de desigualdade: pobreza relativa (22,2%), privación material severa (7%) e baixa intensidade de traballo no fogar (17,1 %). Cos maiores de 65 anos onde decreceu entre 2009 e 2013, podería pintárselle un futuro algo risoño. Pero con que se podería ilusionar á xente nova, cando a pobreza creceu entre a poboación de 16 a 29 anos, ata alcanzar a un 36,4% e entre os menores de 16 -a idade dos nenos e nenas da ESO-, -cunha taxa que ascendeu do 31,9% en 2013 ao 35,3% en 2014-- En definitiva, hoxe non é nada esperanzador que haxa en España 1.788.358 persoas pobres máis que en 2009. Nin tampouco que sexan máis de 3.5 millóns os que viven con menos de 350 euros ao mes.

Ilusións e despolitización

Esta é a outra lección deste máster acelerado: o encastealado mundo político parece empeñado en que a cidadanía, contraditoriamente, siga nun mundo iluso en que todo vai ben, e que todos pertencemos, como mínimo, a unhas inconcretas “clases medias”. Segundo moitos dos nosos políticos, incluídos moitísimos do PSOE e doutros partidos, ninguén parece ser xa clase traballadora nin ter problema ningún coas súas crecentes precariedades de vida. Na súa pugna por resultar gratos ao espazo teoricamente central dunha teórica sociedade, “clase media” é concepto moi elástico pero inexorable. Propicia o desclasamento individualista e péchase ás demandas colectivas que poidan mover a presunta orde establecida, de tal modo que toda mobilización que non sexa meramente simbólica ou retórica, élles allea, especialmente se se intúe que se poida perder algo de diñeiro co posible cambio. E mentres se desenvolve esa ilusión de presunta igualdade amorfa, indiferente a canto suceda por baixo da oficialidade, proseguen os exercicios explícitos da vértixe en que máis arriba das presuntas clases medias nos meteron a todos.

Non é verdade, xa que logo, que o sistema que se está impoñendo non funcione. Funciona cada vez mellor, máis acorde coa folla de ruta dos que o manexan e controlan sen que sexan visibles os seus tentáculos, incluídos os de nivel global, que pretenderían protexerse co TTIP e outros tratados, aínda que prexudiquen a cantos teñen que traballar para vivir. Aos poucos, sen pausa e con algún que outro exabrupto como o do 2 de outubro, van cumprindo con rigor os seus obxectivos estratéxicos. A escola, e a educación que nela se imparte, adáptanse cada vez mellor a estes preceptos, nos que a difusión da ignorancia é cada vez máis rendible.

Provocou algo de escándalo que o defendese en 1999 Jean Claude Michéa en A escola da ignorancia e as súas condicións modernas (Ten edición española desde 2002). En realidade, vinte anos antes, xa Christopher Lasch describira, á propósito do sistema educativo estadounidense -que serve de modelo a moitas leis españolas-, como “a educación en masa, que prometía democratizar a cultura, antes restrinxida ás clases privilexiadas, acabou por embrutecer aos propios privilexiados. A sociedade moderna, que logrou un nivel de educación formal sen precedentes, tamén deu lugar a novas formas de ignorancia. Á xente -dicía en A cultura do narcisismo (1979)- élle cada vez máis difícil manexar a súa lingua con soltura e precisión, recordar os feitos fundamentais da historia do seu país, realizar deducións lóxicas ou comprender textos escritos que non sexan rudimentarios”.

Todo vai ben?

Pasaron 37 anos e apenas nos escandalizamos de tantas coincidencias co que a cotidianeidade nos depara. Parece integrada a mediocridade, pero o nivel de ignorancia pode empeorar. Que coincida todo con que sucesivas crises e recortes vaian destruíndo as formas de protección social e progreso das maiorías sociais, ou con que medre o desafecto cara á convivencia democrática, non é pura casualidade. Non pode selo cando de contino, coma se dunha lei física se tratase, lexislatura tras lexislatura as insuficiencias, carencias e limitacións que sofre o ensino público -a de todos- repítense case ininterrumpidamente. Non pode ser que, se se abre calquera revista ou informe de sindicatos docentes, como STES ou CCOO por exemplo, se reiteren incansables desde os seus inicios as demandas de coidados e atención. E o mesmo sucede, como quen oe chover unha e outra vez, se se len as redes sociais en que se expresan CEAPA ou MAREAVERDE. Tan repetitiva documentación da fraxilísima lealdade con que son tratados os intereses do ensino público, en contraste coa acentuada aquiescencia con que son contempladas as demandas de determinadas instancias privadas, non pode ser froito dunha conxunción casual, coma se dunha predición astrolóxica se tratase.

Non está programado no desenvolvemento deste máster o aprender a resistir. No programa está máis ben o desistir no medio da mediocridade proxectada para as maiorías sociais. Farase cada vez máis difícil esixir canto corresponde á educación como dereito básico, unha boa e digna educación para todos os cidadáns en igualdade. Toda a acomodaticia “clase media” existente ou en proceso de constituírse está sendo adestrada para que acepte como se instala o conformismo aquiescente á selección exclusiva duns poucos. É unha mágoa, pero moita lexislación educativa que está en marcha -e non se revirte- conta co beneplácito de cantos aspiran a situar aos seus fillos nesa escaleira de reprodución e xustificación social. Nun curto período de tempo, opoñerse a este proxecto socioeducativo en expansión significará ser tachado de antisistema, por máis que a evolución das actividades produtivas esixa unha crecente adaptación dos individuos a instancias inhumanas ou antidemocráticas que lles exceden. Atentos.

Temas: Gobernabilidade. PP. PSOE. Corrupción. Eleccións. Convivencia. Interese público. Intereses comunitarios. Individualismo. Narcisismo. Escola da ignorancia. Conformismo. Hobbes.

Manuel Menor Currás

Madrid, 14.10.2016