Nada se arranxa con retrousos equívocos. Sen desposuírse dun pasado ominoso para a educación pública, este suposto pacto de futuro non chegará nin a carta para os Reis Magos.
Non entendiamos ben como o nazismo ou o golpe de Estado previo á nosa guerra civil última -"Guerra de España”, como reclama David Jorge-, puideron producirse en contextos democráticos. Os nosos profesores sempre atoparon paliativos para diminuír o seu valor, xustificativos da drástica mudanza e as súas consecuencias posteriores. Algúns nos permitían deducir entón que, por si soa, a institucionalización democrática era fráxil, propicia ao desafecto se o seu ser non se proxectaba na sociedade. E cando empezamos a entender por que se aplicaron os partidarios do Estado de benestar, como William Beveridge (1879-1963), a propugnar -en 1942- que só sobreviviría se bens fundamentais como a Educación deixaban de ser exclusivos de moi poucos, enseguida nos volveron a suscitar que, en canto a prestacións sociais, é mellor o de antes.
Efecto bolboreta
Ninguén debería estrañarse de que a malfadada historia do século XX -non digamos a española dos seus dous primeiros terzos- siga sendo obxecto prezado da ignorancia e que, cando anima a conversación cotiá, se poidan percibir dúas rechamantes posicións. Unha, a do revisionismo histórico, con todas as variantes que tratou Juan Sisinio Pérez (Con-Ciencia Social, 20:127). A outra, entretida en se as situacións actuais repiten o pasado, con premiosas explicacións sobre a circularidade da Historia. O primeiro ten que ver co saber multicausal máis ou menos rico de cada opinante e, en ocasións, do seu afán manipulador. No segundo adoita brillar máis a erudición, pero tamén adoita deixarnos na máis pura indiferenza: saber Historia de verdade pouca incidencia ten no devir dos asuntos, pese á ciceroniana sentenza de que fose mestra da vida. Ben souberon os estudantes romanos de retórica que aquelas “historias” eran adormecedor adoutrinamento exemplarizante co máis grato ao poder.
O certo é, de todos os xeitos, que, en moitas partes de Europa, estamos en situación de revivir nas nosas propias carnes circunstancias complexas, distintas desde logo pero similares en bastantes trazos ás dos anos 30 daquel século. A Europa que logrou soster pacíficamente na postguerra a ilusión de unidade, empezou a fenderse en Saraxevo (1992-96) e Kosovo (1998-2005), e todo pode suceder cando a verbosidade non abonda para tapar as caóticas calamidades con que estamos construíndo a memoria do futuro. Non só é que non aprendamos nada do pasado senón que deslexitimamos solucións que foran ideadas para coser debidamente unha sociedade harmónica nas cuestións principais.
Sen necesidade de recorrer a teorías conspiranoicas, como as de benjaminfulford, motivos hai sobrados desde comezos deste século XXI -coa crise dos refuxiados por medio-, para que volvan roldarnos posicións propicias a desenlaces non desexados pero que a profunda desazón existente xa non ve imposibles. Os movementos xenófobos e a aceptación das mensaxes ultras non son bo presaxio nun momento en que a crise económica só vive de aparencias, xerando en demasiadas persoas o sentimento de que non contan como non sexa para reserva de improbable traballo. Con este inquietante mar de fondo, xogamos, con todo, a construír pantasmas que axuden a soster o artificio de sentirse felices co ben que vai todo. É moi probable que a lexislatura de Trump acabe mostrándonos a intemperie en que nos imos a atopar se non facemos algo xuntos, pero tamén poida que elixamos, outra vez, o xa contado no Xénese á propósito da torre de Babel: cada cal ao seu, nun estilo de homo homini lupus moi prezado entre carroñeros corruptos. Cando despertemos, os problemas seguirán aí como o dinosauro de Monterroso, aínda que talvez máis podrecidos e acelerando o efecto bolboreta.
A Educación é un magnífico espello que reflicte a calidade democrática das nosas decisións colectivas. O Exército, por exemplo, puido incrementar o seu orzamento en 2015 un 16,5%, mentres desde 2010 o de Educación perdera 7.760 millóns de euros nas mesmas datas. A comparación demostra a futilidade argumental con que adoita adornarse como valoramos os coidados educativos. Todos din que son moi relevantes, pero sempre aparecen imponderables para concretar ese aprecio. A historia do pasado educativo español apenas ten contadas excepcións a esa regra. Os prólogos das leis que regulan este campo non son correspondidos polas súas propias disposicións; é habitual que unhas sexan contraditas polas que sobreñan na quenda lexislativa seguinte; e todo o soporta o artc. 27 da Constitución, redactado de tal modo que é capaz de dar cobertura a moi distintos e distantes modos de aplicar as virtualidades do valor educativo á diversidade de cidadáns existente. De actuar doutro xeito, non estariamos agora, 38 anos máis tarde, tratando de chegar a un “pacto” interpretativo que evite distorsións clamorosas do que significa, en términos exixibles e inexcusables, que “todos teñen o dereito á educación”.
Mitoloxías
Non adoitan mellorar o panorama os ruídos de comentaristas, historiadores, xornalistas e testemuñas máis ou menos implicadas. Representacións distorsionadas e prexuízos de distinto alcance, idénticos aos que denunciaba Francis Bacon (1620) como idola tribos -que impedían unha aproximación imparcial ao que convén aprehender da realidade-, alimentan moitos destes relatos que tanto pracen ás audiencias mediáticas se reproducen revisionismos de amarelentas matrices. Moitos ven no último que toca unha repetición con leves modificacións do que viviran. Outros cren e crean mitoloxías autorreferenciais e familiares con que tratan de xustificar -a miúdo con aire experiencial-, que o que hai é o que pode haber e que a pouco máis se pode ir. A man dura sobre supostos excesos para impoñer o “que fai falta”, adoita ser pronto invocada por estes espontáneos... e non tan espontáneos.
Viñao Frago estudou como similarmente se conforma a paisaxe de culturas escolares. Aí agloméranse os expertos, os profesores, os mestres, os papás, a variada experiencia de todo estudante..., cada cal coa súa particular idiosincrasia ideolóxica ao lombo. E os políticos, que se ven con razóns para “reformar” e poñer orde no que lles din é un desastre e lles faculta para subir o seu nome ao BOE sen ocuparse do que se necesite nas aulas. Na maioría, todas estas narrativas non alcanzan nin a ser glosas doutras glosas, non teñen referencia documental e son froito de subxectivos marcos conceptuais, restrinxidos e pechados. Como explicación das funcións, experiencias e accións que deba representar o sistema educativo, a súa rede de significados adoita construírse en torno á “excelencia”, o “antes era mellor”, “a sa laicidade”, “estudas ou traballas”, “o emprendemento”, “a reprodución social”, a empregabilidade”, “a innovación solipsista”, “a complicidade do profesorado" obediente, e tantos outros.
Pese á súa recurrencia, estes mitos non axudan a entender a historia real do sistema educativo construído en España. Entre tanta escuma de toda índole, o seu risco é que impiden comprender cales deben ser os problemas reais a resolver. De cara a posibles solucións, as súas polarizadoras hipóteses obstaculizan un desenvolvemento amplo do humanismo que a virtual riqueza educativa esixe se se desexa a democrática formación de cidadáns libres. Neste mundo complexo, facilmente poden derivar en que todo siga como sempre ou que se empeore máis aceleradamente.
O “diálogo” que se está producindo nútrese destes construtos con máis vigor do que parece. Con todo, para un diagnóstico estimable e propostas adecuadas, non vale gato por lebre, como cando a escusa do alcohol pretendeu eximir de machismo ao empresario agresor da deputada Teresa Rodríguez. O nome de Erasmus non resta cutrez á proposta inane da ministra Dolors Montserrat; as explicacións sobre a retirada de José Manuel López da portavocía podemita na Asemblea de Madrid, non nos libra dos inquisidores. Sería fantástico que, de súpeto, non fosen mezquina cazurrería os falsos denuestos contra o protocolo anticontaminante do Concello madrileño, e que o “diálogo” educativo -inexistente ata agora- lograse poñer de acordo tanta mitoloxía excluínte como hai acumulada. Agora que as ratas de París visitan o Marais con máis frecuencia da desexada, o desacordo en erradicarlas deixaría sen traballo ao propio flautista de Hamelín. Pero no terreo educativo español -e sen metáforas por medio-, preténdese que non sexa cansino ver como pretenden perpetuarse, intocadas, vellas posicións. Moitas, a conta do erario público.
Unha carta aos Reis Magos?
A “Educación” é máis que un universal abstracto. Concrétase nun sistema educativo onde nada é neutral, sobre o que pivotan forzas ben definidas, non todas con igual nivel de persuasión á hora dos Orzamentos. Unha delas, a Igrexa e as súas axudas oficiais nun Estado sedicente “aconfesional”: con opacas loitas nada evanxélicas polo poder doutrinal e económico, vén mandando explícitamente neste campo desde o Concordato de 1851 -sen contar os séculos anteriores-, con adaptacións sucesivas en 1953, 1979 e 2007 ata o presente, pese a que o número de crentes e bautizados baixou sensiblemente. A outra, propicia aos intereses de negocio do IBEX-35, exerce de “man invisible” do mercado ante o Goberno. Cara a un “diálogo” consistente e o seu posible pacto educativo posterior, cabe preguntarse que parte corresponde no reparto aos intereses xerais que, en principio, cumpre directamente a Escola pública.
Se a contaminación do aire só pode limitarse regulando as apetencias particulares en nome da saúde de todos, estimar que este “diálogo” para un “pacto educativo” pode facerse sen tocar intereses privilexiados só é publicidade gratuíta para Rajoy. Sen aclarar os beneficios para o ensino de todos, acaba de reiterar despois do último Consello de ministros, o pasado 30.12.2016, que o razoable é “falar e dialogar, e pido que non se dean máis pasos contra o sentido común”. Referíase a Cataluña con estas palabras, pero o ton do discurso e a valoración do feito neste “ano de incerteza”, ben claro deixou que, cos seus “diálogos” de agora, non quere abandonar as reformas da Lexislatura pasada. Difícil vai ser que lle cambien a marcha os que apostaron por soster a súa “estabilidade” nesta, os da “alianza natural” que suscitaba o presidente fai tres meses.
Outra cousa é o limiar de aguante dos cidadáns sen que o efecto bolboreta sobreña. Tentalo en balde con este reiterativo xogo banal é, cando menos, desperdiciar unha boa ocasión para fortalecer as alianzas transversais que demanda a sociedade. Porque, se todo dá igual, tamén haberá que vender o Museo do Prado, o Hostal dos Reis Católicos e a Alhambra, para pagar o déficit xerado por defraudadores e corruptos. Máis valería que se centrasen en despexar incógnitas sobre a suficiencia democrática neste momento: que debe suprimirse ou cambiarse por obsoleto ou por inxusto no sistema educativo existente; se pode mellorar a xustiza distributiva neste terreo; que aspectos concretos e en que orde deberían modificarse con urxencia?
Para robustecer a solidez democrática que esixen as incertezas do mundo actual -cos cidadáns, e non sen eles-, neste periplo previo en nada estiman as posibles leccións da historia se ningunean aos representantes sociais. Estes prolegómenos, nin como volátil carta aos Reis Magos avalan este desexo de pacto, e menos coas prescricións de Rafael Hernando: “non podemos converter a lexislatura nunha lexislatura derrogadora” . Sen cambio de partitura, este “pacto” xa soa como “a subida” última das pensións, que fai perder poder adquisitivo aos que dan crédito ao dicionario da RAE. Esperemos que as palabras primordiais sigan suxeitando en 2017 o seu significado cabal.
TEMAS: Diálogo político. Pacto educativo. Sindicatos. Axentes sociais. Comunidade educativa. Orzamentos Xerais do Estado. Mitos educativos. Art. 27 Constitución. Rajoy.
Manuel Menor Currás (Madrid, 01.01.2017)
No hay comentarios:
Publicar un comentario