Os cambios cualitativos non os mide ben a cronoloxía anual

Para comparar se 2019 será máis avanzado que o ano pasado, haberá que sobreentender que nin os cambios nin os hábitos sociais son mecánicos.

A poucos días do comezo de 2019, xa temos razóns para pasar, da orde máxica que supoñen os periódicos desexos de felicidade de fin de ano, á orde máis racional en que adoitamos analizar, sopesar e concluír respecto do que nos sucede. Dá igual a posición en que se poña o observador, ben como suxeito indiferente aos acontecementos que se queiran analizar, ben como pensante que trate de ver como lle poida afectar o que está sucedendo. Nun ou noutro caso, será difícil en que está sendo diferente 2019. Só os fados saberán que vai ser dos propósitos, desexos e felicitacións que difundamos con boa intención.

Os historiadores falan de tempos longos ou puramente evenemenciais, para apreciar mellor lentitudes e aceleracións. A que non distingue é a nosa memoria, suxeita a imperativos diversos, dos que a propaganda non é menor. Ás veces, a confusión entre o acontecido e o que está sucedendo, entre o onírico e o racionalizar, é tal que todo parece un soño que leve camiño de perpetuarse. Custa recoñecer, con todo, que, non porque a cronoloxía avance un ano no calendario -ou porque teñamos dispoñible unha aplicación electrónica máis-, xa o mundo cambiou. A complexidade de estratos que compoñen a suposta realidade é tal que nin o esquematismo ideolóxico é suficiente para explicala nin a consistencia de canto construímos para protexernos da intemperie é tal que non poidamos fraxilizala máis. Unha proba desta estúpida capacidade daraa o modo en que afrontemos as tensións con que empezou 2019. Continúan as de 2018, pero tan significativas son que parecemos pegados a elas por costume, o que fará máis difícil a urxencia de cambialas.

De Granada

A historia da “Toma de Granada”, trala reiterada celebración do dous de xaneiro, xa ten connotacións plenamente implicadas neste presente. Tinguida de referentes actuais, foise complexizando para dotar aos principais factores do mesmo -PP e VOX- dun oco máis amplo nun panorama en que a terxiversación a favor dun interesado presentismo ten longo percorrido revisionista. A Historia de España como instrumento ideolóxico -que Don Marcelino Menéndez e Pelayo pregoou- tivo ferventes seguidores e asiduos defensores nos libros de texto electura obrigatorios durante máis de 40 anos. E aí seguen. Baste recordar que Isabel de Castela foi na etapa franquista símbolo mitificado dun tradicionalismo reducionista, como estudou Elena Maza en 2004. O seu nome foi imposto a moitas institucións docentes -escolas e institutos, como o antigo “Instituto-Escola: Sección de Retiro”, en Madrid (BOE, 15.04.1939)- segundo avanzaba a guerra civil; a Sección Feminina de Pilar Primo de Rivera invocouno reiteradamente -co faz e as frechas do seu escudo-; e na listaxe homónima de recoñecementos honoríficos da época pode advertirse o significado que se lle atribuíu a esta raíña castelá. En este festexo, igual sucede con outros ingredientes como “Musulmáns”, “España” ou “Reconquista”, en axitado puzzle a conmenencia e a cidadanía quédase, unha vez máis, sen saber que sucedeu en Granada en 1492. A Toma da rúa por 4.000 bandeiras españolas e as súas consignas predominou e, sobre todo, con que mimbres partidistas se prefire construír o imaxinario do que se queira sexa a convivencia hoxe. Aquí non é o re-coñecemento o que progresa senón a volta a un pasado de valores non necesariamente exemplar e integrador.

De “Acordos”

Que a Historia presta unha boa urdidura en que ganduxar calquera discurso é fácil de ver, logo de 40 anos da sinatura dos Acordos -ratificados no Vaticano o tres de xaneiro de 1979-, desde a situación da laicidade do Estado. Entre os moitos ingredientes desta especie de Concordato, o elemento vertebral é que os pagos anuais a conta non decaeron malia a “a crise”, pero as súas implicacións nas políticas educativas do Estado e as súas autonomías é en grao sumo rechamante. O estudo do cumprimento do art. 27 da Constitución vixente non só permite advertir a distancia que media entre o noso panorama lexislativo en educación e o dos nosos veciños franceses desde 1905, senón ademais a cantidade de problemas de diversa índole que xerou ese articulado constitucional. Entre outros, como a liberdade de elección de centro e unha presunta “demanda social”, amparadas na diferenza relixiosa pretenden ser prioritarias fronte ás urxencias da escola pública; ou como a Relixión, como catequesis, segue tendo privilexiado tratamento educativo na LOMCE. Que sexa a pretendida igualdade, lexislativa, económica e organizativa do sistema educativo español -coa práctica diferencial que implica isto nuns ou outros centros, nos currículos e libros de texto, ou na dinámica de formación que deba preparar para o exercicio profesional docente-, está lonxe de acontecer aínda. Ineludible é, así mesmo non ver estes días, trala actitude do prior benedictino do Val dos Caídos, a persistente ambigüidade da xerarquía eclesiástica nun asunto de tanto relevo cívico como a exhumación dos restos de Franco.

De violencias

No canto de cambio histórico, naturalización de pautas establecidas é o que parece volver primar en 2019. Coma se dunha estrutura antropolóxica se tratase, non só custa cambiar, senón que se reivindica a perduración do dominio duns respecto doutros. O espertar de VOX con opción de decidir no panorama político -e non só en Andalucía-, está servindo para mostrar que o patriarcalismo machista e as súas derivacións violentas é máis amplo do que indican as cifras estatísticas. Ao non concordante cómputo de falecidas, únese un non menos interesado modo de mirar este trato violento e mortífero, non tanto como cuestión de xénero, canto como diluído modo“doméstico”. Coma se se quixese negar a realidade de odiosos tratos desiguais e vexatorios, a miúdo soportados nunha mala educación, que aos mozos se lles inculcaron desde a súa infancia unha suposta superioridade en todo; tanta que, cando os tempos deron un envorco a esta percepción, aí continúa empobrecendo as relacións e facendo difícil a concordia en moitos casos. Este ano empezou apelando, outra vez, ao vello costume da brutalidade neste terreo. Ata cando? O tacticismo do PP e de CS a onde conducirá a que alguén como Damares Alves, do Brasil de Bolsonaro, festexe pronto aquí que os nenos vistan de azul e as nenas de rosa?

A mestura continuista duns e outros costumismos está construíndo un arquimboldesco 2019, con parvos residuos doutros tempos, ensanguentados demasiadas veces, alucinados moitas outras, e prexudiciais sempre para os máis abrumados/as pola vida. Atentos ao guarismo cronolóxico deste ano incerto.

TEMAS.: Historia e memoria. Revisionismo histórico. Acordos Estado e Vaticano. Violencia de xénero. Violencia doméstica.

Manuel Menor Currás

Madrid, 06.01.2019