A igualdade do dereito á educación volve quedar fráxil

No Anteproxecto de reforma educativa, a reversión da LOMCE, teoricamente valiosa, é ambigua en demasiados aspectos.

A ONU aconsella, por primeira vez, celebrar o  día 24, o Día Internacional da Educación, cando está vixente unha constante da historia, a división entre ricos e pobres. Variopinta na súa configuración, se na perspectiva internacional a desigualdade educativa non cesa, nin a reconquista, nin as dubidosas invencións nacionalistas, nin sequera fragmentacións como as dalgúns círculos políticos, deberían distraernos desta fenda crecente.

O reto da igualdade continúa vivo. Aí están os informes de Save the Children sinalando a posición débil de España na atención aos nenos en risco de exclusión. Ou o de Oxfam-Intermón respecto ao reparto de recursos nos últimos anos. O crónico diferencial de renda que pode haber -dentro de una mesma cidade- entre uns e outros barrios agudizouse. Non só en condicións de alimentación, consumo e sanidade, senón tamén en canto a capital cultural, educación, e a propia esperanza de vida, con once anos de distancia.

A ocultación

Historicamente, a pobreza tivo moitos modos de ser mirada, paliada ou de esguello. Houbo incluso moitas formas de negala. Tantos ou máis que os que ha ter para ser tolerada, prohibida e utilizada. De todos eses hábitos nutriuse a súa atención ou desatención mediante o everxetismo, a caridade, a beneficencia e filantropía, o Estado social e o Estado de Benestar no seu curto periplo -desde 1945- ata hoxe, en que fundaciones e ONGs diversas tratan de paliar con eclécticas invocacións de variado rigor moral e ata relixioso os buracos que, desde novembro de 1989, se lle inflixiu á cobertura social. En todo caso, o afianzamento da igualdade de todos os cidadáns -pregoado en 1789- nunca estivo tras estas iniciativas. Notorio é, como sinalou Caro Baroja, o utilitarismo que han ter e seguen tendo as atencións á pobreza, sexa cal for o concepto que as pretexte. Entre o século IV e o XVIII, predominou o logro da felicidade eterna; hoxe, cando as empresas fan gala de perfil “social”, sempre mostran a súa presunta bondade para que compremos. O problema é que, de raíz, o da educación é un dereito fundamental, primordial para que todos os cidadáns poidan desenvolver as súas capacidades, e non debe ser usado como instrumento diferenciador; e menos, mediante o uso de bens do erario público.

“O social”

Pese a iso, as distincións entre partidos políticos adoitan sustentarse en torno ao “social” -a parte de atención que corresponde aos segmentos sociais menos favorecidos-, con notoria variabilidade nos seus programas educativos. Todos parten da máxima evanxélica: “sempre teredes aos pobres convosco” (Xoan, 12: 8), pero uns ou outros orzamentos xerais do Estado (PXE) distínguense pola atención social mentres as partidas substantivas son intocables. As variacións, máis notorias desde 2008, incluíron, ademais, desatencións explícitas, recortes, privatizacións e máis inclusión de intereses privados dentro do espazo común.

Revertir tempos eatencións perdidas nestes anos, si preténdese, ha de ter presente que a brecha social creceu e os seus actores están situados máis asimetricamente. Ao revés do que adoita suceder na valoración, o suposto despegue en que entremos -cuantificada en torno aos grandes números do PIB- oculta a micro óptica dos excluídos e desempregados, recortados nos seus dereitos e liberdades.

A ambigüidade

A distinción entre os máis “sociais” dos nosos políticos e os máis “neoliberais” reside no preto ou lonxe que lles caian os pobres. Esta denominación nunca adoitan usala nin uns nin outros: en pura ambivalencia semántica, contar isto sería “populismo” demagóxico. Consagrada está, en cambio, unha gramática da ambigüidade calculada para non mancharse, que se propaga opportune et importune. E así, o adxectivo “radical”, por exemplo, serve para cualificar o aborrecible por incómodo. Agora, na linguaxe hexemónica -displicente e adozado-, radicais serían os que pidan claridade á Igrexa na ocultación da pederastia de aproximadamente un 2% de cregos, un problema non só eclesiástico, que, segundo Savethe Children, sufriu entre o 10 e o 20% da poboación na súa infancia. Ou os que reclaman que eses ollos eclesiásticos que non queren ver clarifiquen a súa posición respecto ao posible traslado dos restos de Franco?

¡Miúda historia ao divino! Máis terrenalmente, a aposta pola ambigüidade persiste tamén en educación, ese sensor formidable do que pasa e do que pesa para que non cambie case nada. Pronto entrará no Congreso o Anteproyecto de Reforma da LOMCE, que, tal como parece ir, dubidosamente recolle os compromisos que os opositores a esta lei orgánica -o PSOE entre eles- ensarillara en 2013. Se este proxecto de agora se le desde a óptica da pobreza/riqueza, non é moito o que pretende reformar. Deixa teoricamente máis equilibrados de novo os dous ingredientes do “pacto” que supuxo o artigo 27CE.1: a liberdade e a universalidade, pero ao non atar en curto o investimento económico nin os demais apartados deste artigo, o fortalecemento práctico do segundo volve quedar fráxil e, con o, a anceiada igualdade. E aínda así, este destecer de agora non parará os proxectos dos aguirristas e compañeiros de faenas, cuxas falsidades xa denuncia Martínez Seijo.

Os examinadores da OCDE xa dixeron en 1986, catro anos antes de que fose aprobada a LOXSE: “É posible que os nenos das escolas privadas, fortemente subvencionadas polo Estado, teñan máis recursos que os alumnos da pública. É que, despois de 33 anos, aínda non os hai para unha igualdade real de todos os nenos e nenas españois? Que impide que -como antes de 1978- para un 40% unha cousa sexa ir á escola e outra estudar? Coma se sempre houbese algún imperativo inexplicado, na España de 2019 volve a non ser o momento oportuno para que no noso sistema sexa posible a todos os cidadáns superar a mera escolarización. “Sen educación de calidade, inclusiva e equitativa para todos -aseguran desde a ONU-, non se lograrán alcanzar a igualdade de xénero nin romper o ciclo de pobreza que deixa atrasados a millóns de persoas?. A cuestión, xa que logo, é si esta reforma que agora se proxecta en España é unha aposta seria pola escola pública -a “social”- ou se é tan apoucada que vaia a deixar case intactos os mecanismos para acelerar a súa privatización ao primeiro de vez. Todo inclina a pensar que o reformismo que pronto se debaterá no Congreso só aspire a restaurar a LOE, de 2006, pero sen volver sequera ás esixencias que suscitaba a LODE en 1985. En Galicia, ante situacións similares, adoita dicirse: Pobres dos pobres!
TEMAS: Anteproxecto Reforma educativa. Pobreza/Riqueza. Igualdade/Privilexios.
Pública/Privada. Liberdade/Universalidade. LODE-LOXSE-LOE/LOECE-LOCE-LOMCE. Orzamentos Xerais do Estado (PXE). Beneficencia/Leis sociais.

Manuel Menor Currás

Madrid, 24.01.2019