Desaparece o Latín do sistema educativo español?

O seu posible final podería significar o término dunha época; se chega a acontecer será moi dispar a súa valoración.

Con motivo do inicio do debate no Congreso da nova Lei Orgánica de Educación -a LOMLOE-, volven a entoarse premonitorios Requiem pola presenza do Latín e do Grego como asignaturas con carácter troncal no sistema escolar. De ser certo o que se sospeita pode suceder, con el desaparecería a leve diferenza que existía nestes anos últimos entre os itinerarios de Humanidades e Ciencias Sociais, pola presenza que no primeiro tiña en Bacharelato a lingua do Imperio Romano. Entóanse xa, así mesmo -igual que sucedese noutras reformas educativas-, cantos defensivos da Cultura Clásica, que entraría en fase terminal.

Elitismo clásico

Non faltan, ata, voces reivindicativas indicando que nalgúns países da nosa contorna, como Francia e Italia, camíñase en sentido contrario, potenciando máis o que había. Esquecidos do Rosa rosae, os que estuden latín por algún dos plans de estudos xa finiquitados fai moitos anos, con estas noticias haberán ter múltiples reaccións e non necesariamente coincidentes. É verdade que, desde a Lei Moyano, en 1857, a súa presenza no sistema escolar español foi continua, pero non constante: non foi do mesmo xeito nin co mesmo carácter; non foi universal a obrigatoriedade do sistema escolar -nin ata a mesma idade-, nin o acceso ao Bacharelato foi tan amplo como é desde os anos noventa.

Canto máis atrás miremos, máis limitado foi o alcance do sistema e, xa que logo, maior a diferente presenza do Latín. Por algo da Lei de 20.09.1938, de Sainz Rodríguez, dise que tivo un carácter estritamente elitista; non porque os estudantes proviñesen do Gotha social para facer estudos superiores, senón porque a complexidade do estudo dos idiomas clásicos nun plan que facía obrigatorio o seu estudo cíclico durante todo o Bacharelato -ao mergullarse na sintaxe, sobre todo- era habitualmente difícil para a maioría. Tan elitista era, que -en plena  fame negra da postguerra- non habendo suficientes profesores, constituíronse a correr as especialidades: o Centro de Estudos Clásicos na Universidade de Barcelona e unha Escola de Filoloxía Clásica na de Salamanca (BOE do 5 e 16.02.1939), co propósito expreso de fornecer de docentes as aulas de Bacharelato e que a lectura dos autores clásicos fose proveitosa para a prefixada formación do alumnado.

As “clases directoras”

A reforma de Saínz Rodríguez estableceu un novo “Ensino Medio”, como se empezou a chamar esta etapa educativa en 1938, e non de Segundo Ensino; simbolizaba, no seu propio cambio de nome, o destino a que se orientaba agora o Bacharelato: ser “instrumento máis eficaz para, rapidamente, influír na transformación da sociedade e na formación intelectual e moral das súas futuras clases directoras”. Era toda unha declaración de intencións sobre como querían enfocar desde o Estado Novo o sistema educativo, tendo en conta que era o primeiro nivel que cambiaban -antes ata que Primaria-, determinados a que o Bacharelato universitario fose a “norma e módulo de toda a reforma” global que farían a todo o sistema educativo da brevísima etapa republicana, porque -segundo o Preámbulo de devandita lei- considerábano moi relevante.

A clave en que cifraba a elevación educativa das “clases directoras” -ou clase media, que diriamos hoxe- era un bacharelato de “cultura clásica e humanística”, cun contido eminentemente católico e patriótico. O primeiro, polo crédito que, segundo os redactores da norma, dálle ao “poder formativo inigualado do estudo metódico das linguas clásicas; o desenvolvemento lóxico e conceptual extraordinario que producen a súa análise e comprensión nas intelixencias xuvenís, dotándoas dunha potencialidade fecundísima para todas as ordes do saber” ; o segundo, porque, segundo dicían, “o Catolicismo é a medula da Historia de España”, o que fai imprescindible “unha sólida instrución relixiosa que comprenda desde o Catecismo, o Evangelio e a Moral, ata a Liturxia, a Historia da Igrexa e unha axeitada Apoloxética, completándose esta formación espiritual con nocións de Filosofía e Historia da Filosofía”.

A Base IV desta lei establecía as asignaturas fundamentais. Das sete, “Relixión e Filosofía” conformaba un núcleo que, xunto a “Cosmoloxía” e “Xeografía e Historia” -e en parte tamén a “Lingua e Literatura”-, propiciaba o pleno adoutrinamento. No que incumbe específicamente a “Linguas Clásicas”, dicía: “Un ciclo sistemático de Lingua Latina durante os sete cursos, acompañados nos tres últimos do estudo da súa literatura. E catro anos de lingua Grega, co estudo dos seus clásicos nos dous últimos anos”; só Matemáticas permitía certa asepsia ou neutralidade non dirixista.

Para non equivocarse de perspectiva, enténdase que esta reforma de Sainz Rodríguez veu acompañada da depuración de profesorado e do desmantelamento dos centros públicos. Reduciron os 132 institutos nacionais que había en xullo de 1936, a 30; os 68 elementais pasaron a ser 47; e os 7 institutos-escola suprimíronse como tales: a moitos ata lles cambiaron o nome e puxéronlles o que aínda levan. Suprimiron a coeducación e impuxeron unha serie de determinacións simbólicas que empezaron a campar nas aulas, todo o cal veu acompañado da preminencia dos colexios -na súa maioría relixiosos- na etapa de Ensino Medio, dificultando ás familias modestas que promoveran a educación dos seus fillos; mentres en 1931 os bachareles do ensino privado ascendían ao 28,9%, en 1943 serán o 70,7%; ata 1959, apenas se crearon 10 novos institutos, mentres se sextuplicou o número de centros privados respecto de os que había en 1939.

Desde 1953

Todo isto recorda a presenza masiva que tivo o Latín no sistema educativo xeral, sen contar a preeminencia selectiva que exerceu nas carreiras eclesiásticas, de seminarios e conventos. Para o ano 1953, cando Ruiz Giménez modificou a lei de 1938, a presenza do Latín no Bacharelato cambiou e, de entón acá, cedeu terreo en competencia con outras materias. É discutible se é este o momento oportuno para que, cando xa é mortecina a súa presenza, aconteza o que moitas voces temen que pode suceder. Non está mal recordar, de todos os xeitos, o que foi momento crucial da súa presenza no sistema educativo español, a fin de centrar mellor os argumentos cando, por outra banda, tantos cambios urxentes necesita o currículo existente se se  quere un ensino consistente e que mereza a pena. Ave Caesar...!

TEMAS: Latín.- Currículo educativo.- Actualización do ensino.- Ensino público.- Bacharelato.

Manuel Menor Currás

Madrid, 20.07.2020