Ricos e pobres seguen estando aí

Sorprende que esta oposición de significantes escandalice: se é por afago a unha suposta clase media traballadora omnicomprensiva é estúpido.

Andan en primeiro plano as publicitarias rebaixas de impostos que manexan unhas e outras comunidades autónomas no intento de convencer a posibles investidores para que leven diñeiro aos seus territorios. Nesta batalla dos impostos os grupos do Congreso e do Senado compiten por ver quen convence máis aos votantes en canto a medidas fiscais que poidan paliar a difícil situación que, despois dunha pandemia, xera a guerra en Ucraína. Na competición pola audiencia, volven saír “os ricos e os pobres”, ben como escusa, ben como estratexia ou sinxelamente como tópico.

Unha longa historia

Os malentendidos ou finximientos de ofensa polo emprego destas dúas palabras non cambian unha historia de bastante máis de dous mil anos, en que serviron para entender a realidade social. Igual de antigos son os intentos de eludir a oposición de intereses que hai entre os que están nos percentís altos da posesión de bens e rendas respecto a quen se atopa nos máis baixos. Estas hipócritas esgazadurass de vestiduras resucitan de novo, por tanto, unha particular ansiedade de que nada se mova e que continúe tal cal ou, se non, que o peor o paguen só os de abaixo. Viven tranquilos na súa burbulla e só anceian seguir igual, sen que ningún pobre lles amargue o día; non lles afecta a inflación, nin o encarecemento dos bens máis necesarios. A súa autosatisfacción non advirte que o valor do que teñen depende do traballo dos outros, e que, para que iso funcione cun mínimo de harmonía, é imprescindible ceder e recoñecer que os pobres existen -aínda que prefiran chamalos doutros modos- e necesitan non sentirse tan pobres e desamparados.

Nos momentos de crises das culturas sociais dominantes, é cando se viu con máis claridade como, para que a desigualdade non derivase en conflito ou loita de clases, os modos de relacionarse ricos e pobres evolucionaron ata atopar fórmulas que, no canto de pelexas a matar, establecesen marcos pacíficos de convivencia. Na metamorfose da relación entre ambos os polos da sociedade é onde está a parte máis atractiva da historia social, mentres proseguiron, de modo terco e antisocial, posicións negacionistas ao entendemento, con inventos contrarreformistas que non melloran a vida colectiva, pero amplían a rendibilidade para uns poucos. Neste momento preciso, tan definitorio de cambios imprescindibles, sería un grave erro desperdiciar unha longa historia de desencontros conflitivos entre pobres e ricos que, despois da II Guerra Mundial, levou a Europa ao pacto social do Estado de Benestar.

O tracto xenealóxico ata establecer as primeiras leis básicas, pasara por unha longa pelexa nas relacións laborais e salariais; non fora fácil corrixir a inexistencia de leis que limitasen o dereito absoluto dos propietarios dos bens de riqueza a contratar aos seus traballadores con salarios e condicións de miseria.

Ata os anos 80 do século XIX, a inmensa clase traballadora era pobre, porque só dispoñía para subsistir do traballo dos seus brazos, e nin sequera o dereito á vida lles estaba garantido. Vivir era moito máis aleatorio que agora, e só cando o Estado empezou a limitar por lei o sacralizado dereito de propiedade para un ben superior como a vida colectiva, empezaron a encarrilarse as relacións sociais doutro xeito.

Ata 1878-1881, en que Otto Von Bismarck promulgou un conxunto de leis en Prusia destinadas a frear unha posible revolución -similar á de París en 1871-, non se estenderon en Europa leis que tivesen en conta aos pobres ou asalariados. En España, non foi ata 1900, cando se promulgou a primeira deste tipo, ao tratar de atender a algo tan básico como os accidentes do traballo.

Variacións ao redor da pobreza

Nunha coxuntura tan fráxil como a actual, non pode seguir invocándose –como ás veces se oe en debates demasiado alegres- que algunhas medidas fiscais “atentan” contra o dereito de propiedade. O propio León XIII, na primeira encíclica “social” da Iglesia, en que tocaba en 1891 o problema central da pobreza -a derivada do trato que recibía a clase proletaria-, cun ton apoloxético peculiar e as súas propostas sobre o valor da “caridade” para o arranxo de “a cuestión social”, recoñecía a necesidade de reformular as formas relacionales existentes. Os pobres e os ricos aparecen varias veces nos Evanxeos, igual que aparecían antes nos libros bíblicos xudaicos, e non sempre de modo claro; se os ricos non entraban ben polo ollo da agulla -que dicía unha das parábolas-, non casaba ben a bienaventuranza dos pobres e que os pobres “de espírito” fosen a solución do conflito latente. . Tampouco o uso da caridade eclesiástica foi a solución; rezar o painoso xuntos non evitou os múltiples enfrontamentos bélicos duns e outros por razóns tan variadas como disfraces teñen os egoísmos para aparentar bos sentimentos a conta do sobrante. Na propia Idade Media, a de máis arraigada teoloxía política de cristiandade, hai múltiples exemplos. A iconografía baixomedieval, por exemplo, deixou testemuño, segundo Michel Mollat, de como o pobre, suplicante ás portas do rico, era imaxinado indigno para ser aceptado; vidreiras e tímpanos das catedrais mostraban unha orde social en que tiñan un papel moi secundario. Testemuños do cambiante papel desta virtude non faltan tampouco en Luís Vives en De subventione pauperum (1526), ou no Diálogo dos esmoleiros de Erasmo (1524), que en pleno proceso de aburguesamento das cidades, viron aos pobres como un risco para o comercio e reclamaron o control da caridade. Estamos a vivir unha situación que reúne todos os ingredientes para ser visto como un dos de gran transformación na Historia da humanidade. O queixume de moitos pola deterioración que poidan supoñerlle á súa propiedade privada cambios como os fiscais que estes días aparecen na conversación política, é antisocial. Por máis que aparente protexer ao común da xente, non encobre que as demostracións de insolidariedade renovan as súas modalidades; os abusos actuais da. linguaxe só evidencian un forte reaccionarismo e enxeñería publicitaria. Estas cortinas de fume xa as advertiron observadores como Blasco Ibáñez quen, O intruso, novelando en 1904 a industrializacióm bilbaína, ironizaba co que Jesús dixera sobre os ricos e o ollo da agulla: “os homes sen excepción reclamaban o perigo de ser ricos”, “desexaban exercer a caridade, tomándoo todo para si e non dando máis que aquilo que xulgaban innecesario”.

TEMAS: Riqueza e pobreza.- Propiedade privada.- Estado social.- Estado de Benestar.- Políticas fiscais.

MMC (05.10.2022).