A Historia recente segue sendo complicada

 

En 2025, falar con normalidade do recente pasado deste presente non empezou con bo pé. A “Internacional reaccionaria” medra.

Cantos entendan que do pasado se pode aprender algo non coincidirán en que a Historia recente sexa aconsellable. Persisten ancestrais discrepancias, algunhas moi antigas. Valerio Máximo deu a entender, por exemplo, en época do emperador Tiberio, que máis que “a Historia” -en que Roma tiña bos escritores-, conviña que circulasen “as historias”, anécdotas exemplarizantes que adoutrinasen no conveniente. De Cicerón, algo anterior, era a concepción da Historia como “magistra vitae” (De Oratore , 2,36), capaz de ensinar a comportarse sen incorrer en desavinzas  .

O reaccionarismo desmemoriado viviuno de cheo a maioría dos nados despois da Guerra, catástrofe da que nunca oíu falar ata medrar. Dos anos corenta e cincuenta, de escasas prazas escolares e menos recursos, abundan as memorias de quen a súa posibilidade de “estudar” pasou por internados diversos. Tiñan máis de once anos, cando, segundo lembran, oíron falar por primeira vez do “Alzamento”. Antes de misa, en pláticas supostamente espirituais que apenas os libraban da somnolencia, algún educador introducía anécdotas fieis á técnica das Historias recompiladas por Valerio, por Quintiliano na súa case coetánea Institutio Retorica ou por Don Juan Manuel no libro dos exemplos do Conde Lucanor case a finais do século XIII. Aínda non esquecen como, para amenizar educando, algún dos seus formadores sacaba a relucir exemplos nos que o protagonista adoitaba ser o piloto “nacional” García-Morato quen, como anxo exterminador, limpaba o ceo madrileño dos cazas republicanos. Aquel predicador de case todas as madrugadas acrecentaba coa súa narrativa a boa imaxe dos vencedores da Guerra, pero esquecía as ruínas causadas pola aviación do bando franquista en Madrid -incluído o Museo do Prado- ou en Guernica, Málaga, o Maestrazgo e outros lugares. Non mencionaba aos nacionalistas vascos que, segundo contaba o cardeal Gomá ao Marqués de Magaz en 1936, eran “excelentes católicos na súa maioría”, aínda que andasen en “contubernio” co exército vermello, e igualmente esquecía a sensibilidade de quen –fose laicos ou curas-, non entenderan que o “exército colonial” dos sublevados matase á xente –e mesmo sacerdotes- ao estilo dun exército de ocupación; Anxo Ossorio e Gallardo, José Bergamín ou Claudio Sánchez-Albornoz, estaban entre eles.

Aquelas xeracións de criaturas eran inducidas a pensar que caeran no lado máis providencial do tempo histórico e calquera pregunta dubidosa respecto diso era arriscada, pero tamén a Historia para aprender en colexios, escolas e institutos, estaba regulada por idénticos horizontes e metodoloxías. O libro de España que o seu alumnado lía en alto en 1956 -cando roldaba os 13 ou 14 anos-, transmitíalles un patriotismo inspirado nun relato inventado, cal viaxe iniciática similar ao que Edmundo De Amicis facía percorrer en 1886 a Marco en Corazón, Diario dun neno.  Frei Xusto Pérez de Urbel , que o escribira en 1932, reescribiuno en 1942 adaptado ao Estado Novo falando de dous supostos orfos dun falanxista morto no asalto ao cuartel da Montaña, que percorrían os lugares martiriales do “glorioso alzamento”. Edicións deste Libro, posteriores á CE78, “descafeinado” que estiveron obrigados a ler; nela Franco vivía “traballando día e noite e pensando sen cesar nesta España que se librou por el da gadoupa do comunismo”.

A Historia de España que adoitaba estudarse en terceiro, da mesma editorial relixiosa, non desmerecía. Seguía o modelo de José María Pemán na Historia de España contada con sinxeleza, que servira de referencia ao Instituto de España para o seu Manual da Historia de España, texto escolar que contaba ao alumnado de Primeiro Grao en 1939 –cando a Guerra non terminara aínda- que “España renace”, e que os que pelexan para que así sexa “están a demostrar que son do mesmo amorne daqueles de antes que, pola súa fe en Deus e polo seu amor a España, souberon converterse en heroes inmortais”. Análise como o que Emilio Castillejo fixo daqueles textos escolares desvelan a mitificación dunha Guerra que deu poder aos vencedores para educar, despois, o presente de varias xeracións. No seu currículum tamén brillou a Historia do Imperio Español, entre cuxos textos oficiais estivo, en 1943, o dun xefe de patrulla nun  bibliocausto como os lembrados en 2006 por Manolo Rivas en: Os libros arden mal. Non só deu motivos a Josep Bergés, editor de Destino , para unha Correspondencia con Miguel Delibes, de gran valor para saber de que ía desde finais dos anos corenta a censura de libros; tamén foi profesor de futuros  profesores de Historia.

 Pasado e Presente desmemoriado

Agora que a “Internacional reaccionaria” florece máis aló das trolas que corren polas Redes, cobra importancia saber que quen como docentes nos distintos niveis do sistema educativo ensinaron Historia desde antes da CE78 viviron molestias tamén despois; pouco alumnado tivo unha experiencia coa Historia capaz de situar como avance ou retroceso o que lles tocase vivir sobre dereitos e liberdades cívicas. Poucos tiveron preto un afán de maxisterio semellante ao que Francisco de Goya y Lucientes puxo tantas veces na súa pintura en gran formato e en fórmulas de gravado, debuxado e anotado para a súa divulgación. Podía quedarse en pintor compracente de Corte, pero implicouse no seu presente deixando abundante testemuño do que viu nun tempo difícil. Aquela transición do Antigo Réxime, absolutista e dominado polo celo da Santa Inquisición, a unha etapa de cambios modernizadores, ocasionoulle, entre outras convulsións, o ter que exiliarse, xa maior, a Francia, onde seguiu testemuñando que “Aínda aprendo”, como escribiu cara a 1826, no debuxo nº 54 do Caderno G ou Álbum de Bordeus .

 

O ensino da Historia española despois de 1978, nas etapas escolares e nos medios, non foi igualmente modélica; salvo excepcións que pagan o seu tributo por tentalo , non é exemplar. 2025 adivíñase progresivo para o reaccionarismo que emanará do Norte americano, cando cada centro escolar acumula contraditorias concepcións, ás veces infantilizantes e solemnes, sobre a Historia que ensinan. En xeral  –como constataba Fernando Hernández en 2016, no Bulldozer negro do Xeneral Franco- son moitas as taras que arrastra. As novas xeracións mostran gran ignorancia sobre as etapas recentes e, ao mesmo tempo , non faltan quen acirre esta carencia como conveniente a unha suposta convivencia tranquila. Obstaculizaron dúas leis de Memoria Histórica en 2007 e 2022 e, independentemente de se é acertada a conmemoración da morte de Franco, 87 supostos intelectuais manifestan que é “GUERRACIVILISMO” o que empezou a celebrarse baixo o lema “España en Liberdade: 50 anos”. Se esta desmemoria conceptual é clave para entender a súa contribución ao entendemento democrático, talvez dentro doutros oitenta anos sexa intelixible a súa gloriosa equidistancia co silencio.

 

TEMAS: A materia de Historia.- Historia vivida.- Historia aprendida.- Ignorancia e desmemoria.- Convivencia democrática.

 

MMC (09.01.2025).